para povos indígenas do Vale do Javari – volume 2 – Mayoruna Série Javari: educação preventiva para DST/HIV/Aids e hepatites virais Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e Hepatites Virais Mayoruna (Matsés) 'BMBOEPTPCSF1SFWFOÎÍPËT%45"JETF)FQBUJUFT7JSBJTt.BZPSVOB.BUTÏT Série Javari: educação preventiva para DST/HIV/Aids e hepatites virais para povos indígenas do Vale do Javari – volume 2 Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e hepatites virais Mayoruna (Matsés) Falando sobre prevenção às DST/Aids e hepatites virais Mayoruna (Matsés) Brasília, 2012 Esclarecimento A UNESCO mantém, no cerne de suas prioridades, a promoção da igualdade de gênero, em todas as suas atividades e ações. Devido à especificidade da língua portuguesa, adotam-se nesta publicação, os termos no gênero masculino, para facilitar a leitura, considerando as inúmeras menções ao longo do texto. Assim, embora alguns termos sejam grafados no masculino, eles referem-se igualmente ao gênero feminino. Esta publicação é fruto da parceria entre a Representação da UNESCO no Brasil e o UNAIDS, no âmbito do Plano Integrado das Nações Unidas para o estado do Amazonas: Amazonaids, com o objetivo de elaborar e disponibilizar material educativo multilíngue e intercultural, para o trabalho de prevenção das DST/Aids e hepatites virais nas escolas indígenas. A parceria contou com a colaboração da Secretaria Especial de Saúde Indígena do Ministério da Saúde (SESAI), do Departamento de DST/Aids e Hepatites Virais, da Secretaria de Vigilância em Saúde (SVS), do Ministério da Saúde, da Fundação Nacional do Índio (FUNAI), da Fundação Alfredo da Mata (FUAM) e da Universidade Federal do Amazonas (UFAM). Os autores são responsáveis pela escolha e pela apresentação dos fatos contidos neste livro, bem como pelas opiniões nele expressas, que não são necessariamente as da UNESCO, nem comprometem a Organização. As indicações de nomes e a apresentação do material ao longo deste livro não implicam a manifestação de qualquer opinião por parte da UNESCO a respeito da condição jurídica de qualquer país, território, cidade, região ou de suas autoridades, tampouco da delimitação de suas fronteiras ou limites. 2 Série Javari: educação preventiva para DST/HIV/Aids e hepatites virais para povos indígenas do Vale do Javari – volume 2 Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e hepatites virais Mayoruna (Matsés) Falando sobre prevenção às DST/Aids e hepatites virais Mayoruna (Matsés) © UNESCO 2012 Todos os direitos reservados. Elaboração: Luciane Ouriques Ferreira Tradução: Jaime Mayoruna e João Ëpë Mayoruna Revisão técnica: Departamento de DST, Aids e Hepatites Virais do Ministério da Saúde, Setor de Educação e Setor de Cultura da Representação da UNESCO no Brasil Revisão gramatical e atualização ortográfica: Rodrigo Rodrigues Araújo Diagramação e projeto gráfico: Unidade de Comunicação Visual da Representação da UNESCO no Brasil Fotografias: Edson Fogaça e Luciane Ouriques Ferreira Ilustração: participantes do povo Mayoruna Nënaid dedenda quequin chiaid nec DST/Aids e hepatites virais: Mayoruna (Matsés). Falando sobre prevenção às DST/Aids e hepatites virais: Mayoruna (Matsés). – Brasília : UNESCO, 2012. 48 p. -- (Série Javari : educação preventiva para DST/HIV/Aids e hepatites virais para povos indígenas do Vale do Javari; 2). ISBN: 978-85-7652-153-2 1. Educação para Saúde 2. Educação em Aids 3. Aids 4. Hepatites virais 5. Doenças Venéreas 6. Doenças Infecciosas 7. Vírus 8. Povos Indígenas 9. Amazonia 10. Brasil I. UNESCO II. Série UNESCO – Representação no Brasil SAUS, Quadra 5, Bloco H, Lote 6 Ed. CNPq/IBICT/UNESCO, 9º andar 70070-912 – Brasília – DF – Brasil Tel.: (55 61) 2106-3500 • Fax: (55 61) 2106-3697 Site: www.unesco.org/brasilia E-mail: [email protected] Facebook: facebook.com/unesconarede twitter: @unescobrasil Impresso no Brasil 4 Abichobi Chiaid Sumário Abitedi ismiaid Apresentação ............................................................................................................................7 Tsudabo Matsés nec? Quem são os Matsés?..............................................................................................................17 Mitsipadquido nec: dada uamequid, dauë sianquid, bacuë tishmequid, chuiquidtapa O papel de cada um: professor, AIS, cacique e parteira ................................................................20 Nënaid yannëdaid (chudash nëcuenaid) – ënden icampid bëta nëbi icaid chuiquin Origem das doenças (doenças do sexo): a vida antigamente e a vida agora ..................................24 Chotaquën Chido chudquin bedash nënec quequin chiaic: HIV, aids e hepatites nec Os conhecimentos dos brancos sobre as DST, HIV/Aids e hepatites virais ......................................29 Nënaid chudquin bedte Doenças Sexualmente Transmissíveis (DST).................................................................................30 HIV – isadenquiocquidën shuedshuedtsëcquio iquec nënuanquid nec HIV/Aids HIV/Aids .................................................................................................................................32 Mitsipaden Matsësen nënaid bedenquio idte tantiaped A prevenção de doenças sob o ponto de vista Matsés.................................................................51 Nuqui naido chuiquimbi nënaid bedte chiaid Práticas Matsés e o risco de transmissão de doenças ..................................................................52 Mitsi paden nënaid bedenquio icpec DST/Aids, hepatite caído, naden naquin bedenquio iquec Estratégias de prevenção às hepatites virais ...............................................................................54 AIS Benito. Foto: © UNESCO/Edson Fogaça 6 Nënaid naden bedendac quequin dadpen chuibanaid, nadec icquin bedenquio iquec DST/HIV/Aids aidbëtabi hepatite caidën nënquido matsés Vale do Javari icquid chiaid Ma bëdamboen tantiaquin nademben chuiposh quequin tantiaquin DST/HIV/Aids bendenquio icte ashumbi hepatite nënaido matsés Vale do Javari icquido dada uaid nec, onquete utsin chuibanquin, matsés icaidën chiaid (intercultural) dada uamequid Marubo, Matis, Mayoruna aidtedshun ismetequid dada uaid nec, ma ambi dada uacnoshon anquiacquin aton shubunoshon ismete. Neid dada uaten bëdamboen ismequin chuibante nec, abitedi chuiquin dada, chido, caniabo, buntac, bacuëbo chedobi ambi dada uamiaido. Nëid dada auten, adembidi dauën chemequin (AIS) bëdamboec chonoadtequid tantiamec, adembidi neste tantiaquido, dashuncanquid nënë choquid, bacuë tishmequid, ashumbi chuiquidtabo nuquin matsés natia DST/HIV/Aids, hepatite nëncuëdedeque bëdante isnuna quequin chiec onquete dada uaid nec. Aden chuiquin tantiaquin chotac iacno nidshun nadec matsés nëneque is quequin chedo chied onquete nec Vale do Javari/idquido. _____________________ 1 Matsesën nidaid (Terra Indígena TI) Vale do Javari nuambo iquec 8.544.480 ha. Nëmbo iquec 7 Onquete utsi-utsiec icquido bëtan chuiquin dada uaid nec, abi icaid, aton onquetembi nënaid bedenquio icte chuiquin dada uabededai 3 ted iquec: Marubo, Matis, Mayoruna. Aton onqueten naden cuëmbanac, Isi Teai Vana Marubo; Tximu bekte Sinanesk onkekin darawakit Matis; Nënaid Bedanda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e hepatite virais Matsés. Nëid dada uate abitedishumbi naid nec, onquec tabadquin (oficina) HIV/Aids e hepatites virais, caidën nënquid icte chiec tabadqui, nëid uëshën 1° e 15 de fevereiro de 2011, Frente de Proteção Etnoambiental do Vale do Javari/FUNAI caid iacno ushcuededquin. Chonoadtequin naid utsi-utsiec icquid (intercultural) caid nec, mitsipaden matsesën tantiaid bëta naquin nënaid bëdante nuqui istuidpe chotaquën dauëbëtan matsesën dauë chetequid, aid nënaid bëdante tantia-bennuna ma dauën sianquidon Sistema Único de Saúde (SUS) caidbëtan sete quequin tantiaquin naid nec. Aden tantiaquin tabadtoshon (oficina) chonoaquin nabededaid aton onquetembi atonabi atonabien, utsi-utsiembi nënaid chuiquin: dada uamequidon, dauë chemequidon, nënë choquidon, bacuë tishmequidon chuiquidbon tabadquin naid nec. Ambi tantiaid DST/HIV/Aids e hepatites virais caid chotaquën tantiaid bëta matsesën tantiaid daëdoashun chiec tabadquin nënaid chuiquin tantiabenaid nec, aden tantiabenshun atona iacno chuite. Chotaquën aden chiaid iquec, matsesën tantiaid bëta neste tantiaid isquimbic chotaquën dauën setequid iquec ma aden nac bëdambo icnu queshun, aden nata quequin chiad Política Nacional de Saúde Indígena caidën chiaid nec. Aden tantiaquin, dada uacnoshon aton onquetembi onquequi utsi-utsiec dadpen icsho is-sun, abentse-abens-tsen aton onquetembi dada uamequin ma aton onquetembi chuiqui tantianu queshun naid nec. Ma abi iccuede-dacpadequi icquin ma isnu nënaid tantianbenquin, atonabi uahs tabadquin tantiabente quequin chiaid nec. Aden naic chonoadquido nëid ted icac: pinta uaquid, chota-quënabi matsesënan dada uaquid, cuëdënaid ismequidon, dada uaquid, bedcanquido, 8 ismequin chuiquin aidtedshun naid nac, DST/HIV/Aids e hepatites virais matsés Vale do Javari icquido chuite. Nënaid chuiquin dada auid matsesëmbi chiad namiaid nenda, matsés natiambo nëneque ma tantiabenu mitsipaden bedaid neque ismeccho quequin chiad Plano Integrado das Nações Unidas para o Estado do Amazonas – Projeto Amazonaids. Adoaquic UNESCO caidbëtan UNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid chuiquin dada uaid icmenun, aton onquetembi dada uaid icmeshunnun quequin tantiaquin naid nec, DST/HIV/Aids e hepatites virais dada uamenquidën chuitequid. Adenanuna quequin chiad nëido, matsés, Secretaria Especial de Saúde Indígena (SESAI) acshumbi Departamento de DST, Aids e Hepatites Virais do Ministério da Saúde, da Coordenação-geral dos Índios Isolados e Recémcontatados/Frente de Proteção Etnoambiental do Vale do Javari e da Coordenação Regional de Atalaia do Norte da Fundação Nacional do Índio (FUNAI), da Secretaria Municipal de Assuntos Indígenas de Atalaia do Norte (SEMAI), da Sociedade Brasileira de DST-AM/ Fundação Alfredo da Mata (SBDST/FUAM) e do Centro de Trabalho Indigenista (CTI) adennanu quequin aidtedquio chiac. Nëidënquio bëdamboen namiosh Frente de Proteção Etnoambiental do Vale do Javari (FPEAVJ)/FUNAI, caidën acteamë Itui caid iacno icquid nec, amboshon dada uaid (oficina), utsibo uannoësh chochoaido ambobi ushcuededosh. Amboësh chonoaquidon adembidi matsesbo bëdamboen chuibanquin ismiosh aden nac bëdambo, iccosh. FPEAVJ caid matsés utsi isacmaid isquid nec, uanoësh chochoquidën cuësnushe quequin acteamë bëtinash tabadquic nec TI Vale do Javari iacno iquec. Amboësh chonoaquidon adën naid bedambo iquec matsés dadpen nënec, aden chuiquin tantiamequin ismiac bedambo iquec nënenquio ictsiash quec onquiosh, adembi utsibo isacmaid nënenquio icnu bëdambo iquebi quepac aido. 9 Nënaid bedenquio icte chiaid DST/HIV/Aids e hepatites virais abitedi Indígenas do Vale do Javari iacnoquido chiaid 3 ted iquec: bëiudquio chiaid utsi-utsied matsés aton onquete icquid, atonabi uash icquido chuiquimbi ambo chonoadquido dauë chemequid, utsibic dada uamequid. Aden chuiquimbi mitsipadec nëncuede-dampanëdahs, atotsiquiash nuqui aid nënaidën uënësbudnepe quequin chiad nec. Daëdoaquin chiadi daca nec, nënaid tantiamete cuembocnoc tantiamiaid, adembidi dauë utsi-utsiec iquenda aidën nënquidën chete caid nec. Tsiuecquio chiaidi nëid nec, nënaid dadpen icsho is-sun ambibi tantiashum matsesëmbi chuitequid adembem chuitiad, ademben natiad, nadem tannuna (DST/HIV/Aids e hepatites virais) bëdaneque isnuna quequin abitedishun chiaid nec, dauë choquidën uidtsëqui chiad tantiaquin penquio, adembidi dauë chemequidën aid nënec quequin chienquio icte, nënquid nec queshun utsibon bunenquio icnushe queshun chienquio ictequid chiaid. Adquido tantiaquin onquec tabadquin chiec mitsipaden matsesën nënquid ispec, mitsipaden nënquid tantiashumpec quequin, neste tantiaquido bëtan dauë chemequido tantiate chiaido nec. Aden onquete atonambi atonambien dada uaidën nënaid bedenquio icte chiaid DST/HIV/Aids e hepatites virais tantiabenec matsesën abitedishun Vale do Javari icquidon a UNESCO e a UNAIDS caidën naden chiaid abitedishun matsesën tantiec naden chiaido icnushendabi neponda nëbi aden chiaid tantiash nënenquio ictequid nenda, aden chiaquen tantiachitec quehsun ismequin chuinun dada uaid nec. Aid nënaidën nënquid maucudec, icsactsiquio casenec quequin chedo chiaid nec. Ma aden chuiquin bëdamboen ma ambibi isnu quequin nënaid tantiaquin chiaid nec. Ma matsesën abitedishun dauë chememiaid chotaquëna tantiabente chedo chiaid nec. Nëbi naden tantiaquin chied matsesëm tantiaid chotaquëna padquidquiobidi nec quequin chotac ismetequidobi chuiquin naid nec, adquido tantiamequin nuquin onquetembi ismetequid iquec, nuqui neste tantiaid, dauë nuqui isaid, aden nuqui tantiaid icnubida nuqui chotaquëna uidi bumpe 10 AIS Benito. Foto: © UNESCO/Edson Fogaça nuqui adquidën nënec bëdante istiadquidi, nuqui, adembidi chotac iacno nidash matsés bëdamboec isadaidpenquio nec, indigena Vale do Javari icquid abitedi nëishbiecnuc chotaquën isais nenda, aden chuibanquin dada uaido neque istac. Apresentação da Série Educação preventiva para DST/HIV/Aids e hepatites virais entre os povos indígenas do Vale do Javari A “Série Educação preventiva para DST/HIV/Aids e hepatites virais entre os povos indígenas do Vale do Javari”1 constitui-se em material didáticopedagógico multilíngue e intercultural, que tem como finalidade subsidiar os professores Marubo, Matis e Mayoruna (Matsés) em ações de prevenção às doenças, nas escolas indígenas e nos contextos comunitários onde estão situadas. O material disponibiliza aos professores conteúdos para trabalharem com as diferentes faixas etárias, gêneros e escolaridade dos alunos. A série apoiará também os agentes indígenas de saúde, praticantes das medicinas tradicionais – pajés, curandeiros e parteiras – e as lideranças, para a mobilização das comunidades no processo de prevenção às DST/Aids e hepatites virais. Contribuirá, assim, para instrumentalizá-los na luta pela efetivação das políticas de atenção diferenciada à saúde dos povos indígenas do Vale do Javari. Foto: © UNESCO/Edson Fogaça _________________ 1. A Terra Indígena (TI) Vale do Javari possui uma extensão de 8.544.480 ha e está situada no sudoeste do Estado do Amazonas. Além da sua megabiodiversidade, essa TI abriga povos indígenas de diferentes procedências étnicas e que mantêm distintos graus de contato com a sociedade não indígena. Os povos indígenas contatados são os Marubo, os Mayoruna (Matsés), os Matis e os Kulina, pertencentes à família linguística Pano; os Kanamari, da família linguística Katukina. Além desses povos, também moram nessa TI povos isolados. Até julho de 2010, a população dos povos indígenas contatados do Vale do Javari foi estimada em 4.910 (SIASI, 2010). 12 Para abordar as especificidades linguísticas, socioculturais e étnicas desses povos, a publicação contempla três volumes: “Is Tëai Vana Maruvo”, “Tximu Bekte Sinanek Onkekin Darawakit Matis”, e “Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e hepatites virais Matsés”. Cada um dos volumes está estruturado em três partes. A primeira apresenta cada etnia envolvida e os agentes que atuam em educação e saúde nas aldeias. Também traz a perspectiva indígena sobre a origem das doenças e os fatores que os tornam vulneráveis. A segunda parte aborda os conhecimentos não indígenas sobre as DST/HIV/Aids e hepatites virais, bem como informações sobre formas de prevenção e diferentes tipos de tratamentos. Por fim, a terceira parte propõe uma reflexão sobre as estratégias de prevenção que cada povo pode desenvolver para interromper a cadeia de transmissão, além de informações sobre as ações de prevenção que são de responsabilidade dos serviços públicos de saúde. Dessa forma, o diálogo intercultural entre os saberes e práticas indígenas e os conhecimentos operacionalizados pelos serviços de saúde constitui o eixo que sustenta a narrativa. O processo de elaboração do material deu-se de forma participativa, contemplando duas oficinas de prevenção às DST/HIV/Aids e hepatites virais, que congregaram professores, agentes indígenas de saúde, pajés, curandeiros, parteiras e lideranças de diferentes povos indígenas da região. Tais atividades aconteceram entre os dias 1° e 15 de fevereiro de 2011, nas instalações da Frente de Proteção Etnoambiental do Vale do Javari/FUNAI.2 A metodologia empregada nesses eventos foi pautada no diálogo intercultural. Assim, conhecimentos não indígenas sobre as DST/HIV/Aids e hepatites virais dialogaram com os saberes indígenas relativos aos processos de saúde e doença, de modo que estratégias de prevenção adequadas aos contextos socioculturais do Vale do Javari fossem construídas. _________________ 2. A Frente de Proteção Etnoambiental do Vale do Javari (FPEAVJ) é a responsável por efetivar medidas de proteção aos povos indígenas em isolamento voluntário que habitam a TI Vale do Javari. A direção da FPEAVJ, ao acolher essa ação de prevenção às DST/HIV/Aids e hepatites virais, tem a perspectiva de cuidar da saúde dos povos indígenas contatados como estratégia de proteção à saúde dos índios isolados da região 13 Pelo fato de os participantes indígenas das oficinas serem falantes de diferentes línguas, foi necessário instaurar dinâmicas de traduções particulares para a elaboração e a produção de conteúdos deste material. Assim, as informações abordadas foram traduzidas para os termos socioculturais com os quais cada povo ali representado opera. No caso Marubo, os participantes decidiram que a tradução para a língua indígena não deveria ser literal, mas sim feita na “linguagem dos kechintxovo” (curandeiros), de modo a instrumentalizá-los no trabalho de promoção da saúde e da prevenção, no contexto de suas comunidades. Sob a orientação dos participantes indígenas, foram produzidos os textos, os desenhos e as fotografias que compõem a presente série. Esta ação insere-se no Plano Integrado das Nações Unidas para o Estado do Amazonas – Projeto Amazonaids3. Implementado pela UNESCO e pelo UNAIDS, atende à solicitação de comunidades indígenas do Vale do Javari para produção de materiais específicos em relação a seus contextos. A iniciativa contou com a parceria das organizações indígenas locais, da Secretaria Especial de Saúde Indígena e do Departamento de DST, Aids e Hepatites Virais do Ministério da Saúde, da Coordenação-geral dos Índios Isolados e Recém-contatados/Frente de Proteção Etnoambiental do Vale do Javari e da Coordenação Regional de Atalaia do Norte da Fundação Nacional do Índio (FUNAI), da Secretaria Municipal de Assuntos Indígenas de Atalaia do Norte (SEMAI), da Sociedade Brasileira de DST-AM/Fundação Alfredo da Mata (SBDST/ FUAM) e do Centro de Trabalho Indigenista (CTI). Possibilitando aos povos indígenas o acesso a informações sobre as formas de prevenção e tratamentos terapêuticos das DST/Aids e hepatites virais, a UNESCO e o UNAIDS acreditam estar cooperando para a implementação de fato das políticas que asseguram os direitos diferenciados dos povos indígenas. Tais _________________ 3. Este trabalho foi elaborado no âmbito do Plano Integrado das Nações Unidas para o Estado do Amazonas – Amazonaids, uma iniciativa do UNAIDS (Programa Conjunto das Nações Unidas sobre HIV/Aids), em parceria com agências da ONU, Embaixada dos Países Baixos, setor privado, sociedade civil, governo federal, governo do Estado do Amazonas e governos dos municípios de Atalaia do Norte, Benjamin Constant e Tabatinga. O Plano visa a fortalecer as capacidades locais, bem como harmonizar as intervenções das agências da ONU e de outros parceiros para otimizar o uso dos recursos técnicos e financeiros, alinhando as atividades com as prioridades dos governos locais. O Plano também é um instrumento para a mobilização de novos recursos para apoiar as respostas locais à aids no estado. 14 Foto: © UNESCO/Edson Fogaça direitos, constitucionalmente garantidos, correspondem, no caso, à atenção qualificada à saúde e à educação formal intercultural, configurada pela prática do ensino bilíngue – português e línguas indígenas – e pelos processos próprios de aprendizagem. Por meio do respeito e do reconhecimento dos saberes, das práticas e dos cuidadores indígenas, pretende-se contribuir para o combate ao estigma e ao preconceito vivenciados por esses povos e para a manutenção da sua integridade física e sociocultural no Vale do Javari. Foto: © Acervo CTI Tsudabo Matsés nec? Nëbi Matsés acte daëdën iquec, actiamë caidën Lobo, Trinta e Um, Soles, Cruzeirinho. Actiamë Curuça caidëmbic: Nova Esperança, Terrinha, Fruta-pão, Flores, Três José aidted Matsés nëbi iquec cun onqueten onquequididqui nec, ënden onquete Pano caidën oquequid icpanëdash. Ëndenquio Matsés mananuc samëdpanëdash shubudapa abëntsëquëmbi abitedi icpanëdahs, aton sanante; canti, pia, siante, bushcate quec ambi sananaid icpanëdash, ënden dashcute datonquenquio, matsun codocapanëdash adshumbi pisidën sanbudshun pepanëdash di antsiaidën diadquin cuëte cuëpanëdash ënden, Canon capuenquio iquec icpanëdash. Nëbi nadec matsés iquec actiamë cuëman samëdec, shubudapa abitedi iquenquio nëbi nibëdec, atonabi atonabien shubuash samëdec, nëbi badabëtabi pia sananec dashcute datonquec, shocoshën codocaic, pëdanton ansanshun pec, matodën capuec, chështe sëuënte iquec, nëbi ambuenacte ushen adashic didapan uec quec chedo nebi icped. Quem são os Matsés? Os Matsés vivem às margens dos rios Jaquirana, Curuça, Pardo e Javari, nas aldeias Lobo, Trinta e Um, Soles e Cruzeirinho (Jaquirana) e nas aldeias Nova Esperança, Terrinha, Fruta-pão, Flores, Três José (Curuça e Pardo). Os Matsés falam uma língua própria, da família Pano. Antigamente, os Matsés viviam nas matas em uma única maloca, caçavam, usavam flecha, arco, lança. Antes, não usavam camisa, cozinhavam com potes de cerâmica (não usavam panelas), usavam palha como prato para comer, dormiam na rede de tucum e se esquentavam com fogueiras. Também não usavam canoas. Atualmente, os Matsés não vivem em uma única maloca, cada família tem sua própria casa. Hoje, usam flecha, mas também usam a espingarda para caçar. Usam mosquiteiro da cidade para dormir, roupas da cidade, panelas de ferro para cozinhar e pratos para comer. Não andam mais a remo, mas usam motor de rabeta. Usam teçados para roçar e abrir caminhos na mata. 17 O papel de cada um: professor, AIS, cacique e parteira Dada uamequido Dada uamequidën naden chiec, bëdamboen tantiec tabadtac dada uaquido mibi neque, tsusiobon chiaid niaquenquio, min titan papabëtan chiac cacuidenda quequin. Ënden icampid chuiquin ma caniabon cuenbo tantianu queshun, ëndëmben matsés mapim uidtsëqui tantiec tabadnëdashë nëbi dada uanuna, nuqui aquidobi iuecash tantienquio iquec bëshuntsiash quequin dada uamequidën chiec. Adshumbic nëbi nënaid dadpenquio ianaie bëdamboen ictad, icsaimbi chicho chudquin nënaid mimbi bedendac, utsiutsien chido chudquin, isacmaid uanno nidanequin mimbi nënaid bedendac quequin dada uamequidën chiec. Adashic chotac yacno nidshun mimbi chotaquën champic chudshun, chotaquën nënaid bëdenda quequin chiec dada uamequidën, adec nëbi chotaquëna nënaid iquenda quequin chiec nëbi camiabo adenbidi chidobo quequin chiec Professores O papel do professor é ensinar os alunos a ter respeito pelos mais velhos, a ler e a escrever para ter registro dos nossos costumes e reforçar muito na sala de aula como se prevenir de certas doenças, como as doenças sexualmente transmissíveis. O professor ensina também os jovens a não saírem da aldeia e se envolverem com mulheres de fora, pois quando voltam para suas aldeias podem trazer doenças e deixar todos doentes. Tanto as mulheres quanto os homens jovens que são professores ensinam assim. Professor João. Foto: © UNESCO/Edson Fogaça 20 Mitsipadquido nec: dada uamequid, dauë sianquid, bacuë tishmequid, chuiquidtapa AIS Roberto. Foto: © UNESCO/Edson Foga Dauë chemequidën Dauë chemequid icquin chidobo chiec, min bacuëbo bëdamboen ismetac, icsano capuacchobi mëpanambobi pemenda, nesmequin chedo ictac quequin chiec. Nënsho chemetequid dauë nendac, dauën seshun secaid pinchuc, sedunte sananenda, quequin bacuëbo chiec, aquid sananquin nënaid bedendac, adenbidi dauë ambembi mimbibi tantiashun nëbi chenu queshun chenda. Nëncuenash mësemec chota, dauë chenu quec chota quequin dauë choquidën chiec, adenbidi caniabom, chido buntac Naden chuibanec chudadquin nënaid (DST) bedtequid chuiquin, dadpem chudadquin mimbi hepatite bedendac quequin dauë choquidën abitedi chiec onquec. Agente Indígena de Saúde (AIS) O papel do agente indígena de saúde é ensinar às mulheres como cuidar bem dos seus filhos e ensinar também para quê servem os remédios não indígenas. Ele também fala para as crianças não brincarem com injeção que já foi usada, pois ao brincarem com agulhas usadas podem pegar doenças. O agente indígena de saúde aconselha os homens e as mulheres, jovens e velhos, a não fazerem relação sexual com muitas pessoas, pois há risco de pegarem doenças. 21 Foto: © UNESCO/Enrico Marone Chuiquidtapa chiec Adembidi chuiquidën abitedi tabëctoshon matsés chiec bëdambuec icnuna nënaid dadpenquio ianaie bëdanbuec chotac iacno midash icta quequin chiec, adashic ënden icnëdaid naic tabadnuna quequin caniabo chiec pia dabiquin, siante chëshquin, acaten siadquin tantiabenta quequin chiec chuiquidën, adashi neste ista tantiabenquin quequin caniabo chiec adashic cuëdennuna quequin abitedi tabactoshon chuiquidtapan chiec. Nuqui ënden icnëdaid bëshuntquiaque, chuiquin, naquin naid tabadnuna quec chuiquin onque, chotacquën nënaidon dadpenquio nëned, chotac isash nuqui, nuquin onquete chedo bëshunanendac quequin chuiquidën chiec. Cacique O cacique faz reuniões com as pessoas da comunidade para falar dos costumes e dos problemas da aldeia, como, por exemplo, as doenças desconhecidas. Aconselham os jovens a quando saírem da aldeia e forem para a cidade, não terem 22 relação sexual sem se proteger (usar preservativo). O cacique fala também sobre como viviam os Matsés antigamente e repassam isso para os jovens. Ele fala sobre como fazer flecha, lança, entre outras coisas. Também ensina sobre as ervas medicinais e os cantos de guerra para os jovens. Bacuë tishmequid Nadec chido chonoadquid nec bacuë tishmec, icsanbuen bacuë usunsho nacnenshunac chidon bacuë tishec bëdamboen, chido maschon naden chiec nëish uesquin penda quequin chiec bacuë usunquic. Naden chido buntac chiec mëcue pequid intac nuambo iquendac quequin chiec, nëid ted chidon bacuë usunquin petemaid iquec, nuidic pandonched,mëcue, nuidic tambis canianpi aido piash bacuë tishec padishendac, quequin bacuë tishmequidën chiec. Parteira O papel da parteira é fazer com que a mulher grávida tenha um bom parto, sem problemas. Elas aconselham as mulheres grávidas para que não comam certos tipos de animais durante a gestação, pois, se comerem, terão problemas na hora do parto. Elas também aconselham as mulheres grávidas do primeiro filho a não comerem traíra (peixe), pois podem ter hemorragia. Aconselham também a não comerem o peixe pintado nem filhote de paca, pois podem ter problemas, como desmaio, na hora do parto. 23 Nënaid yannëdaid (chudash nëcuenaid) – Ënden icampid bëta nëbi icaid chuiquin. Ënden matsés nadec icpanëdash acteamë chëshë dapa caid iacno icahsic acteamë Pardo iacno chochopanëdash ano abentsesqui shubuash iuecquio iquenquio iquec utsiutsiec nënaidën nënenquio icpampic, ano abentsëqui shubuash iquecpenquio, uanouanoec samëdcuenec dëbiatemi icash taënë icahs quec nënenquio icquec capupanëdash. Adashi nadec icpanëdash ënden matsés acaten siadec, aton chidon sicaid acshun ucbuucbudec, acaten siadbud nec nënaid utsin nënequio icpanëdash. Adshumbic matsesën aton dada uëdënquio icte nuid teshun nesmepapic, acaten siadec, adashic nesten nesmiadec, adashic chushanten shushadec, adshumbic shëdën semiadec, adashic nënën dëmunadec adtanequic damishadec chedo iquec nënenquio icpampic aidtedquio aton dadan naid matsés nënaid utsin nënequio icpanëdash, aidted aton dadan naid iquec dadabo icpampi. Ënden nadec nëncuededpanëdash nacchuadec, adashic nashanec, adashic pobidisquec, adashic shëtanënec, adashic 24 abenbi bidisquec, adashic pabiate nënec adashic nuish piaidën bacuë cuidquin, adashic nuish nuacquidtapa isaidën cuidquin quec nimëducuësh nënpanëdash matsés aid tedi ambi tantiedën nesten bëdante icpanëdash. Ënden aidted nesten bëdantequid icnubi matsesën aton matsés utsimbo ambi tantied nesten icsambo icquidën niuac matsés uënëspanëdash. Aidtedtsëc nënaid icpanëdash ënden adquididtsëqui nënaid icpampic nëbi matsés nënaid utsinutsinquiec isadmaidën nënemdac. Adec icnëdambic nëbi naden nënaid utsi bedondash matsesën ambi piacmaid pete pequin, adshumbic ambi acacmaid acte paëcquid acquin, adshumbi isacmaid chido shudquin, adshumbi matsés utsibo ambi isacmaid dada shudmequin adembidi dadan chudquin, adec iccuededquin nënaid utsiutsien bedash matsés uënësbudnec taundash, nëbi nesten bëdanesa icquidën matsés nëncuededec. Adashic matsés bëdanec cadtiapimbo iquec sestem michaccuededec nëbi uënësbunec ianac, chotaquën dauë uidi chec matsés ianac nëbi. 25 Origem das doenças (doenças do sexo): a vida antigamente e a vida agora Antigamente, acontecia assim com os Matsés em relação às doenças. As doenças eram diferentes. As pessoas viviam nas cabeceiras do rio Calvez, no Peru e depois vieram para o rio Pardo no Brasil, passando a morar em duas malocas, uma acima do rio e outra abaixo. Nessa época, os Matsés faziam injeção de acaté (secreção de sapo) e faziam caiçuma para as mulheres tomarem. Os homens tomavam injeção de sapo para ficar forte e não pegar doenças. Eles usavam sapo e veneno da picada de formiga; assim ficavam fortes e não pegavam as doenças. Também faziam e usavam rapé. Os Matsés usavam muitas coisas do mato. As doenças conhecidas eram feridas, inchaço (por contusão), picada de cobra, diarreia, vômitos, dor de dente, dor de ouvido. Antigamente, aconteciam esses tipos de doenças, mas as pessoas não morriam dessas doenças. 26 Antigamente, acontecia morte de criança, mas não por doença. Quando um homem matava certos tipos de animais no mato, depois o espírito do animal voltava para atacar o filho dele (as crianças). O tratamento era feito com remédio tradicional do mato, dando banho nas crianças. Muitas crianças Matsés morreram, mas depois os velhos aprenderam/conheceram o remédio do mato e iam pegar na mata a planta para fazer o remédio nesses casos. Com o contato com os brancos, novas doenças apareceram. Hoje em dia existem doenças que não são tratadas pelos remédios do mato, nem pelos curadores. A primeira doença que chegou com o contato foi o sarampo; depois, com a fumaça do barco, os Matsés começaram a ter tosse. A alimentação também mudou (começaram a comer sal e doce) e novas doenças apareceram. Começaram também a chegar os remédios não indígenas. A malária também chegou. Doenças sexualmente transmissíveis também chegaram nas aldeias. Os homens e as mulheres começaram a ter relações sexuais com homens e mulheres de fora, e assim as doenças desconhecidas começaram a aparecer. Essas doenças não puderam ser tratadas pelos remédios do mato, porque eram doenças desconhecidas e, assim, as pessoas começaram a morrer dessas doenças. A cada ano, mais pessoas estão morrendo porque essas doenças desconhecidas não podem ser curadas pelos pajés. 27 Foto: © UNESCO/Edson Fogaça Chotaquën Chido chudquin bedash nënec quequin chiaic: HIV, aids e hepatites nec Os conhecimentos do branco sobre as Doenças Sexualmente Transmissíveis, HIV/Aids e hepatites virais Nënaid chudquin bedte Chudquin bedaid DST nec? Chudquin bedaid nec, shui dapucambobi nënquid chudquin bedaid nec. Shui dapucambobi chudquin badaid nënaid nec. Doenças Sexualmente Transmissíveis (DST) O que são DST? São doenças transmitidas por meio de relações sexuais desprotegidas. Tximu bëkid: nëix papitsëk kimon ikid (bídus ikek, bakitédia ikek, fungo ikek kek). Agentes da doença: micro-organismos (vírus, bactérias e fungos). Nënaid utsi utsiec iquec 30 Principais síndromes (conjunto de sintomas e sinais) Cu idpambo Budbudquid nec: isunac cu budec paënbocquid nec, cu piu piupambo budquid, cu ushunbo budquid nec. Corrimentos: clamídia, tricomoníase, gonorreia, candidíase Chëuë: daush daush pambo iquid, toshpi toshpi iquid, tsadcuentanec bëdandenequid ënëdenquio iquec. Feridas: sífilis, herpes genital, cancro duro Toshpidapa Verrugas: condiloma acuminado (HPV) Foto: © UNESCO/Enrico Marone • Adquidon nënec nën mane queshun dauën sianquid iacno chuitac. • Nëncuenshumbic ushën ushën quien ismetequid nec: Nëncuenshun dauë chemequid ismetac. • Min dauë uesquioquin cheta min bënëbëtan. • Faça exames de rotina: preventivo de câncer de colo de útero (PCCU) e pré-natal. • Procure a equipe de saúde quando estiver doente ou quando tiver dúvidas. • Siga o tratamento de saúde até o fim, juntamente com o(s) seu(s) parceiro(s) sexual(is). 31 Foto: © Luciane Ouriques Ferreira HIV– isadenquiocquidën shueshuedtsëcquio iquec nënuanquid nec Aids nënaid, nami ëquëduc puduedshun nuquin uëdentequid peshunac icsabudec uënëmianquid nec. HIV/Aids Síndrome da Imunodeficiência Adquirida (aids). Doença resultante da infecção pelo HIV, vírus que ataca e destrói as células de defesa do corpo. HIV +: Nënaid iquequi nënenquiocquid. Aids: aids mitsipadec nëmcuenpec. HIV positivo: pessoa portadora do vírus HIV. Aids: quando a pessoa adoece. Sistema imunológico: nuquin namin icquid uidënquio icmequid intac nec, nënushe dëacnuna icsambo nënuanquin choeque quiacbimboec namin idquido iquenda ai nëid nec:linfócitos nuquin intac ushucquidën uidënquiocquid nec. Sistema imunológico: forma como o nosso corpo se organiza para enfrentar diversas agressões, entre elas as doenças. Os glóbulos brancos, chamados linfócitos, são as células guerreiras do sangue que defendem o nosso organismo. 32 Aids sën icquid isadenquio nënquid iquec. Aid nënaidëmbidi nënequi nënenquioquec. Bedashic badedquio nënuanquid penquio nenda, uecash nëncuenendac. Foto: © UNESCO/Edson Fogaça Min nënaid nuambo yanec isadcuenendac: iquenec, canite nënec, abichobi dada nënec, daushbiecquid tsadcuenec, usudtoec paëmbo iquec inchëshën inchëshënquiec toshoquec, tiboquec cunapenec. Anusudte icsapanbo anshuenec mapi paëmbo icquec mapi tsitsunouësh nënec quec chedo nënuadenda. A pessoa pode ser infectada pelo HIV sem apresentar sintomas ou sinais. Os sintomas e sinais não se manifestam da mesma forma em todas as pessoas. Geralmente, eles são comuns a outras doenças: febre, dor de cabeça, dor de garganta, dores musculares, manchas na pele, gânglios e ínguas debaixo do braço, no pescoço e na virilha. Com o agravamento da aids surgem as doenças oportunistas: tuberculose, pneumonia, câncer, candidíase etc. Aidën nënquid chemetequid dauë iquenda, bëdantepenquio badedquio icsanushe queshum chemiaid. Existem medicamentos para tratar e controlar o HIV/Aids. 33 Bacuë usunquin tanmequin nacbedcamequin ismequim istuidtequid iquenda adquidën nënquid aton bacuën bednushe queshun. • Nënaid istuid nuen isaid. • Chëuë istuidte. • Intac bedshun hepatite istuidaid. Hepatite istuidshun dauë chequin bedanec badedquio, aton bënëbëtanbi intac ismetiadi. Abichobi nënaid icsho dauë chemec. Naden, nënquid icsho is-sun, ai matsés nënec quequin utsibo chuitemaid nenda, DST/Aids caidën nënquid icsho issun utsibo cuibansho isash nënquid chieshenda, dauë chemequidën nëidtsëqui, abëd icquidën nëidtsëqui, aton titan quequimben aid nënaid tantiatequid iquenda. 34 É importante que as mulheres grávidas façam o pré-natal para identificar se são portadoras do vírus HIV, de modo a evitar a transmissão vertical para o seu filho durante a gestação, o parto ou a amamentação. Outras doenças que podem ser transmitidas verticalmente são a sífilis e as hepatites B e D. Por isso, é necessário fazer os seguintes exames: • Teste anti-HIV • Teste para sífilis (VDRL) • Sorologia para hepatite B (em caso positivo, realizar para hepatite D). Se os exames para HIV e sífilis forem positivos, a mulher precisa iniciar o tratamento o quanto antes, juntamente com o(s) seu(s) parceiro(s) sexual(is). No caso da sorologia da hepatite B positiva, a necessidade de tratamento é avaliada após o parto, mas deve-se garantir que o recém-nascido receba a primeira dose da vacina contra a hepatite B e a imunoglobulina anti-hepatite B nas 12 primeiras horas de vida. Atenção Não comente com a sua comunidade a situação de parentes com DST e aids. Também é dever dos profissionais de saúde observar o princípio ético do sigilo. Os casos de DST e aids devem ser abordados apenas pelos envolvidos no tratamento do doente. 35 DST/Aids naden bedenda Formas de transmissão das DST/Aids e hepatites virais • Chudquin, tsienën, tsipuisën. • Relações sexuais sem proteção (vaginal, anal e oral). • Pinchuc, cuibu chështe, chëshëten utsi siadëm, tansiadaid. • Compartilhamento de seringas, agulhas e outros objetos perfurocortantes usados, por exemplo, para fazer tatuagens e escarificações. • Nënquin bacuë tishquin intaquën nocoshcaquin, shuma chishmequin. • Utsin Intac bedshun dacushquin meniac nënaid bedec. • Da mãe infectada para seu filho durante a gravidez, o parto e a amamentação. • Transfusão de sangue ao receber sangue contaminado (não testado). Foto: © Acervo CTI Shui dapucshun nuidquio chudquin bedenquio yanec. Forma de prevenção: uso de preservativo nas relações sexuais. 36 Hepatite bedte Hepatites virais Hepatite isese uesquid nec chodcabudquid. Chudquin bedaid nënaid nenda. A hepatite é uma inflamação que acontece no fígado. Alguns tipos de hepatites são doenças sexualmente transmissíveis. Nós vamos falar aqui das hepatites B e D. Isese punu dadpen icquin nenda, ënëdenquio chonoadec ticquec nendac, abibi chucadenec. O fígado é formado por células chamadas hepatócitos. As células do fígado trabalham o tempo todo e estão sempre se renovando. • Uëdenquio icmec matsés • Nuqui piaid chodcamec bëdamboem Foto: © Acervo CTI Nadec isese chonoadec O que o fígado faz? • Produz energia para a pessoa • Ajuda a absorver a comida 37 HeUtsi utsimbuec nënaid iquid nec A, B, C aidted nënoanquid iquenda. Vírus A – V Vírus B – VHB Vírus C – VHC Vírus D - VHD Hepatite bedash midapadec icpec, isesen puduedash maisec punun, adash intacbëd natsusash abichobi nanin yanec. Adec maisash icquimbi isese piacbimboec nënenda. Nuquin nami ëquëduc icquidën nënaid puduednu quesho cacumequid iquenda, adquid icnubi nënaid natiambo icquidën bedbidanac nuquin nami nëncuenendac. Adec puduedshun nënaidën isese isauaid, acshumbi nami adoac intac caëshcaic icsai nëncuededec nec. Aden cuesnanquimbi nuquim nami ëquëduc icquidën nicac nënaid paëpentsëquio yanec. Adec cuesnatequid mimbi pete pequin, dauë chequin chonoadenquio tiboquec uequin iquec min nami mibi bëdantequi iquec. Hepatite aguda caid nënaid bëdantequidi nec (hepatite crônica) nuquin isesen puduedash bëdante nibëdendac. Hepatite crônica caid dauë chenquioquec uënësendac. Aidën nënshobi dauë chemiaqui bëdanenquio iquequi yuecash uënësendac. 38 Os diferentes tipos de vírus das hepatites: A, B, C e D Foto: © UNESCO/Edson Fogaça As hepatites virais acontecem quando o vírus passa a morar nas células do fígado. Os vírus utilizam essas células para se reproduzirem. Cada novo vírus se instala em outra célula, até tomar conta de todo o fígado. Dali, eles se espalham pelo sangue da pessoa. Quando o vírus se instala no fígado, o sistema de defesa do organismo se mobiliza para enfrentálo. Os guerreiros do sistema imunológico passam a atacar os vírus. Só que, enquanto eles não acertam o vírus, acabam machucando as células do fígado. É assim que acontecem as hepatites virais. Quando os guerreiros acertam a mira, o vírus passa a ser eliminado do nosso corpo. A pessoa então precisa ajudar no seu processo de cura fazendo repouso e dieta. Se a pessoa não se cuidar, a doença pode tornar-se crônica. 39 Hepatite B nec Hepatite B Caniaiden hepatite B caid bedash bëdantequid iqued, utsi nënenquio iqeuc nënenquioctsiash adec aton namin hepatite B iquequi (hepatite aguda) caid incnubi. Nuquin namin icquidën puduednuquesho 6 ted uëshëcquin nuquin namin puduednu quesho puduedmenquio iquec nënaid. Canishun bedaidën abibi bëdanec yuecash nënenquio yanec, abenpenquio adec bëdanec aton nami bëdambo icmequid aden bëdanenda. Daëd uëshë nidmiash nënaid nibëdquio yanec, nami ëquëduc icquidën cuesuniac bëdanec, nenda. Adecnuc chonoadenquio icta, padpidenbuen nënaid bedec adenbidi Pete isactsëquioquid pequin adenbidi nënaid beduaindac cachaça acshun chedo bedec. Quando o adulto contrai o vírus do tipo B, ele entra na fase da hepatite aguda. Essa fase dura aproximadamente seis meses e nem sempre a pessoa apresenta sintomas. Quando surgem os sintomas, a pessoa precisa se cuidar para ajudar o sistema imunológico a eliminar o vírus do corpo. Esse cuidado deve ser mantido mesmo depois que os sintomas da hepatite desaparecem, porque os guerreiros ainda estão lutando para combater o vírus. Na maioria dos casos, a pessoa que faz repouso, cuida da dieta e não toma bebidas alcoólicas, se recupera e torna-se imune ao vírus. Os sintomas da hepatite aguda são: cansaço, mal-estar, tontura, enjoo e vômitos, febre, dor abdominal, icterícia (amarelão), urina escura e fezes claras. Vírus B – VHB 40 Hepatite B bëdanesa Hepatite B crônica Hepatite aguda caidën nëned bëdantiaquidic, bedamboen isenquio ique utsintsen nënaid hepatite crônica caid yadtanec bëdanenquio iquec nënaid. Hepatite crônica caid mimbi tantienquio icnu nënuanquid nec, bëdambo icmianacbimboen iquec nënuanquid nenda. Quando a pessoa que tem hepatite aguda e não se cura em até seis meses, a hepatite torna-se crônica. Geralmente, as hepatites não apresentam sintomas. Mesmo assim, podem machucar as células do fígado que, com o tempo, vão endurecendo e se tornando fibroses. As fibroses são lesões celulares que podem matar as células do fígado, causando cirrose ou câncer de fígado. Por isso, a pessoa precisa tomar certos cuidados para não agravar as possíveis lesões hepáticas causadas pela hepatite, mesmo quando o vírus já foi eliminado do seu organismo. Foto: © Acervo CTI Hepatite crônican nënequi nënenquio tantiadec iquec nënec nënaidën isese umu uaquin isese uesquin pequid (fibrose caic nënaid). Aid nënaid iquec umu umupambo iquec isese piaid podquied podquiedpambo icquid (necrose) caindac. Aid nënaid isesen abichobinbo yadendac (cirrose hepática) adec yacnouëshi (câncer) caidtsen isesen yanendac nënquid adec uënësec. Min isese icsanboqueque bëdanbuec ictac uesquin penquio iquec ictac, mibi bëdamboec iquenquio icnuc min nami, min isese bëdanec icsainda. 41 42 Bacuëmpi (Hepatite B) icaid A hepatite B em crianças Bacuë tishac chuca puduenshun (hepatite B) caid bedec aden bedashic (hepatite crônica) caidëntsen bëdanenquiodnon bedendac bacuëmpin. Bacuë canicuentsaidën adembidi (hepatite B) caid bedendac intaquën nocoshcac. Bacuëmpi 5 ted seta icquidën bedash aid bëdanec cadenquio iquenda cun bacuë bëdanbo canipeba quequin tantiemda. A criança recém-nascida que contrai o vírus da hepatite B durante o parto tem grande chance de desenvolver uma hepatite crônica, assim como as crianças que têm contato com o vírus B antes de 1 ou mesmo 5 anos de idade. Isso acontece porque o sistema imunológico da criança ainda não está plenamente formado. Adquid tantiaquin bacuë usunquidën ismedac aid nënaid tantianquin, adoshombic bacuë tish-shumbic dauën semequin nënnushe queshun. Bacuë usunec hepatite icquidën tishtantsëcquimbi semeta badiad abetsëc matanmiambobi (imunoglobulinan) bacuën hepatite bedenquio iquenda. Por isso a importância de as gestantes fazerem o pré-natal e da criança receber as vacinas corretamente. No caso de gestantes portadoras do vírus, é necessário que o recém-nascido receba a vacina e a imunoglobulina nas primeiras 12 horas após o parto. 43 Hepatite D (Delta) Hepatite D (Delta) Caid nec Hepatite B icquidën hepatite D caid bedenndac. Nënaid natiambo iquid caid (D delta) nec, nëncuenash badenquio icsauanquid nenda, hepatite B bëd daëdahs badenquio isese icsa uanquid nec. Hepatite B, D caid daëdi tsidtotanec natianbo icquid nënaid nendac, hepatite aguda caid pacquidi mimbi bëdamboen dauë chiac, comapenec chonuadenquio iquec tiboquec uec, pete utsiutsien penquio, cachaça caído aquenquio icquin chedo iqued bëdantebi nec. Hepatite aguda + hepatite D: hepatite B, hepatite D aid daëdi daëdash nënec pucu nuambo iquec pobidisquer nënuanquid nec, acte nuambo pucun iquec aid (cirrose) quequin cuënec adquid icsho badedquio (médico) ismetequid iquec. O vírus da hepatite D só ataca quem tem a hepatite B. Ele é mais agressivo para o corpo do que o da hepatite B, e a gravidade da doença depende do momento da infecção. Infecção ao mesmo tempo dos vírus D e B: na maioria das vezes, os sintomas são iguais aos da hepatite B aguda. A recomendação consiste em repouso, dieta e proibição do uso de bebidas alcoólicas por um ano. A coinfecção pode ter completa recuperação. Infecção pelo vírus D em portadores do vírus B: nesses casos, o fígado pode sofrer danos graves, e a pessoa ficar muito doente. O diagnóstico da hepatite D deve ser feito o mais rápido possível, e o tratamento dos brancos só pode ser indicado por médico especializado. Vírus D - VHD Nënenquiocquin intac chicmeshun ismeta (sorologia) nënaid icsho istuidnuen. Para confirmar se a pessoa tem hepatite, é preciso fazer exame de sangue. (sorologia específica para hepatites). 44 Mitsipaden Hepatite B, D bedpec? • Hepatite icquid chudquin adembidi bedec. • Relações sexuais desprotegidas com portador do vírus. • Nënquidën intaquën nocosh quequin bedec, naden: chëuën icqui nocosh quequin, pinchuc siadaidën siadquin, cuibu cheten, utsinan chëdquin, utsin mucuqueten mucuquequin aid nënaid bedendac. • Contato com secreções e sangue contaminado, por meio do compartilhamento de objetos perfurocortantes em escarificações e tatuagens; de agulhas, lâminas de barbear e escovas de dente. • Anin bacuë naden nënaid mened ëquëduc usunquin adshumbic tishquin. Adem aton bacuë menendac nënaid. • Transmissão vertical: da mãe para o filho, na gravidez e no parto. Foto: © UNESCO/Edson Fogaça . Como pega hepatite B ou D? 45 Mitsi paden matsesen hepatite B D caid bedenquio icpec? • Camisinhan shui dapucshun chudquin. • Shui dapucshunnuidquio chudquin bedenquio iquendac, mim chudo uidtsëqui chudquin minbi • Hepatite bedenquio iquendec, pinchuc, cuibu chështe, chëshëten tansiadaid, biushëmpin chiaid tuiscaic intacquën nocosh quenquio icquin, tantsis taste utsinan tasenquio icquin mimbi bedenquio iquec. Adquid tantiaquin bacuë usunquidën ismec aden nënaid tantianquin adoshombic bacuë tish-shumbic semed dauën, nënnushe queshun. Bacuë usunec hepatite icquidën tishacshobic badedquio semetiad iqued bacuëmpi (imunoglobulinan) abi tishaid uëshë matanambobi dauën setequid nec 46 Como a pessoa pode evitar pegar as hepatites B e D? • Usar camisinha nas relações sexuais. • Não compartilhar objetos perfurocortantes. • Impedir que a mãe transmita para o filho, durante a gravidez ou no parto: vacina e imunoglobulina nas 12 primeiras horas após o nascimento. Foto: © UNESCO/Edson Fogaça Hepatite B Setequid Dauë Hepatite B 3 teden séc. bëiudquio seshumbic 30 ted ushtanquin apiden séc daëdoaquin, adoshombic nainquimbi 6 ted uëshë nidmeshum séc. Aden bëdamboen tanquioquin siaidën matsés hepatite B D caidën bëdenquio iquenda, hepatite bedambobi siaidën. Vacinas hepatites B Vacinas hepatite B: três doses, com intervalo de 30 dias entre a 1ª e a 2ª, e de cinco meses entre a 2ª e a 3ª. A vacina da hepatite B, ao imunizar a pessoa, a protege também contra o vírus da hepatite D. Foto: © Acervo CTI Medicon nuidtsëqui tantiec hepatite utsin utsied nënquido dauë chemetequid. É o médico que, ao ter o resultado dos exames, indicará o tratamento adequado para cada pessoa. 48 • Daëd dauë iquec hepatite icquidën chetequid Interferon caid pinchu quën sete. • Adtanequic utsi (antirretrovirais comprimido) setebëd chete iquec. Existem dois tipos de remédios para tratar as hepatites • Injetável: Interferon alfa ou Interferon peguilado. • Via oral (comprimidos) – antirretrovirais: Lamivudina, Ribavirina, Adefovir, Entecavir. Foto: © UNESCO/Enrico Marone Daëd dauë iquec hepatite icquidën chetequid: 50 Foto: © UNESCO/Edson Fogaça Mitsipaden Matsësen nënaid bedenquio idte tantiaped. Nuqui, Matsés tsusiobon neste dadpen tantiaquid nec, nënenquio ictequid neste tantiaquido nuqui nec. Acshumbic pete icsaimbi penquio icquin, icsaimbi pequin nëishën nënaid bedmane quequid matsés nec. Chidon bacuë usundoan utsi utsien nëish cuesenquio, penquio iqued chido bëta bacuëmpi nëishën cuidnushe queshun. Matsés bacue usunquëdën penushen queshun nëishd bëdaidquio pequid nec. A prevenção de doenças sob o ponto de vista Matsés Nós, Mayoruna, temos muitas práticas tradicionais de prevenção de doenças. Entre elas, estão as dietas alimentares para prevenir a transmissão de doenças dos bichos. Quando a mulher está grávida, ela e o pai da criança não podem comer, e nem mesmo ver certos animais, para não comprometer a saúde da mulher e do recém-nascido. 51 Nuqui naido chuiquinbi nënaid bedte chiaid • Nënaidën DST/Aids icquid chudquin bedec, adenbidi shui dapucambobi chudquin hepatite B hepatite D caid nënaid bedec. • Biushën chiaid mëntsisën tishec intaquën nocosh quequin bedec, hepatite nënquid datuiscaquin. • Nënquidën matish peshunen adembidi nënaid bedec. • Hepatite nënquid chëuë icquid mish-shunquin mimbi bedec. Uënësaid daiuntsëc tsadquin adembidi bedec. • Daucaidën sequin uicchun capidaidën adenbidi nënaid bedec. • Chështen cuesadaidën intac mishshunquin, nisin piaid intac mishquin adenbidi bedec. • Utsi mucuquiedën mucuquequin nënaid bedec, adenbidi utsin cuibu shështen shëshquin bedendac. 52 • Utsibo matasadaidën matasanten adshumbi shiden, bacuë tishaid nicchun nitiac adenbidi nënaid bedec. • Bacuë tishmec mëdante mëpucudambobi tishmequin adembidi nënaid bedendac. • Hepatite nënquide chido utsin tishaid bacuë chishmequin nënaid bedec. • Nënquid dëmuadaid dëmbidi utsi-utsiec dëmuadquin nënaid bedec. Práticas Matsés e risco de transmissão de doenças • Relacionar-se sexualmente com pessoas portadoras de DST/Aids e/ou portadores do vírus da hepatite B e D sem usar preservativo; • Espocar picada de pium com unha ou com dente nas pessoas portadoras; • Espocar piolho de pessoas portadoras; • Ter contato com as secreções da pessoa que tem hepatite e que acaba de morrer; • Preparar injeção de sapo com saliva para aplicação nas pessoas; • Ter contato com sangue contaminado ao cuidar de cortes e ferimentos ou ao sugar picada de cobra em pessoas portadoras dos vírus das hepatites; • Compartilhar escova dental ou lâmina de barbear com pessoas portadoras; • Usar material do branco (tesoura, gilete) não esterilizado para cortar cordão umbilical de recém-nascidos; • Fazer parto de gestante sem luvas; • Amamentar a criança de outras pessoas tendo hepatites ou sendo HIV positivo; • Compartilhar o cano do rapé (rumê-rewê) com pessoa portadora. 53 Mitsi paden nënaid bedenquio icpec DST/Aids, hepatite caído, naden naquin bedenquio iquec. • Nënenquio icquidën ma hepatite bedenquio icnu quequin chuibanaid. • Evitar que as pessoas que não têm hepatites e não são imunes adquiram a doença; • Hepatite B caidën nënquidën adembidi ma hepatite bedenquio icte chuitiad iquenda. • Impedir que os portadores do vírus da hepatite B sejam infectados pela hepatite D; • Bëdamboen isquin nënquid nec queshun istac. • Hepatite B hepatite D caidën nënquidon utsibo nënenquio icmenenu quechun chuiquid. 54 Estratégias de prevenção às DST/Aids e hepatites virais • Reduzir os danos naqueles que são portadores do vírus; • Evitar que os portadores do vírus das hepatites B e D transmitam a doença para os demais parentes. Foto: © UNESCO/Edson Fogaça Shui dapucshun chudtac quec onquiaid matsesen tantiac tantiadentsëquio iquenda, adidnubic chotaquën tantiac bëdambo iquec, abi maisi chido chudquin nënaid bedmane quequin tantiaquin nadnenaid camisinha nenda. Panubic matsesën nëbimbobi camisinha isbenaid nec, aden nëbimbobi isbenshun tantientsëquio iquec, adembi yuecpambocshon camisinha dapudshun chudanec. Icsatepenquio camisinha nenda, chido chuquin nënaid bedenquio idte, chidon bacuë usundomenquio ictequid nenda. O uso de camisinha entre os parentes ainda não é muito aceito, e é complicado falar disso. Pior ainda é falar com as mulheres, porque muitas não aceitam usar camisinha na relação sexual. Por isso, é importante que se tome cuidado ao explicar como usar a camisinha. O fato de os parentes começarem a conhecer a camisinha agora, faz com que ainda tenham receio em usá-la; nesse caso, tem que ser explicado reforçadamente por que e para que é necessário usá-la, esclarecendo que a camisinha serve tanto para proteger das doenças transmitidas via relação sexual, quanto para evitar a gravidez indesejada. 55 Nuquinac yacnoshon chiaid • Abitedi tabadtoash onquec matsés chuiquidapa, dauë chemequid bacuë dada uamequid, bacuë tishmequid aid tedshun, chuibanec nënaid chiec onquec, mitsi paden nënaid bedenquio nuqui icpe, isnuna chiac padomboec icnuna quequin abitedi chuibanec onquec. • Nënquidën mëntsis ta-saidëmbidi tasquin nënaid bedec, adembidi matasadten matasadquin nënaid bedec. • Shui dapucshun nuidquio chido chudantac chotac chudquin adenbidi icta quequin chuitiad iquec. • Hepatite nënaid tantienquio icsho tantiabenquim chiec onquec, adashic nuqui aidën nënec nadec bëdantequid iquec quequin chiec. • Hepatite nënquido bëdanbuen isnuna, abed icquin nesten chedo nesmequin, bëdambuen pemequi, chonoad nenquiocquin aden chedo istiad iquec nënquid. • Nënquid naden acmetiad iquec: cobisan tapun, iuichuda bitsi acmequin codocashun. Aden nënquid nesmete, admete matsesëmbi nimëduc icquid istuidac bëdambom ictsiash. 56 Foto: © Acervo CTI Foto: © UNESCO/Enrico Marone Ações da comunidade • Reunir todos moradores da comunidade indígena junto com cacique, lideranças, pajés, parteiras, professores e AIS para orientar homens e mulheres sobre as formas de transmissão das DST/Aids e das hepatites, para criar estratégias de prevenção; • Divulgar informações sobre as hepatites virais (suas causas, formas de transmissão, prevenção e tratamentos); • Iniciar cuidados especiais com os portadores do vírus da hepatite (repouso, alimentação, acompanhamento diário); • Preparar remédio do mato para os portadores dos vírus das hepatites; • Evitar bebidas alcoólicas; • Incentivar o uso de preservativos em relações sexuais mantidas com não índios e também entre parentes. 57 Dauë chemequidon chiaid 58 • Nënaid naden bedendac quequin abitedi onquequin chiec, aden bedash abitedimbo nëncuededendac matsés, nënaid aden bedash dauë chec bëdantequid iquec quequin chiec. • Pinchuquën abitedshun semetiad iquendac. • Intac chicshun (sorologia) issun icbo ismequin mibi nënenquio iquendac quequim chiec, adshumbic apiden intac chicshun ismetequid iquec, chuibanquin mibi nënenquio iquec quequin, nënquidic mibi nënec quequin chiec, ma tantianu queshun. • Bacuë usunquidën insmetequid, iquec, bacuë tanmequin. • Tishtsëcshobi bacuëmpi pinchuquën setiad iquendac, aden seshun dauë nainquin semetac. • Matsés iacnobi (camisinha) dapucshun chudte icmetiad iquendac. • Hepatite nënquidon chete dauë, pinchuquën sete, ismetiad iquec matsés yacnobi, nënquid nënquidquien dauë ismeshunquin ma átona yacnoshombi chenu queshun. • Divulgar informações válidas sobre DST/Aids e hepatites virais (suas causas, formas de transmissão e prevenção e tratamentos), em linguagem adequada ao contexto intercultural da atenção à saúde dos povos indígenas no Vale do Javari; • Disponibilizar os resultados das sorologias dos pacientes e providenciar novas sorologias quando necessário; • Vacinar todas as pessoas das aldeias; • Vacinar e administrar a imunoglobulina nos recém-nascidos de mães portadoras de hepatites B e B/D; • Garantir o acesso das gestantes às consultas e aos exames de pré-natal para HIV, sífilis e hepatite B; • Disponibilizar preservativos para as comunidades indígenas da TI do Vale do Javari. • Disponibilizar tratamentos e medicamentos – injetáveis e orais – para a totalidade dos portadores crônicos de hepatite B e com coinfecção B e D. Foto: © UNESCO/Edson Fogaça Ações dos serviços de saúde Oficina Marubo para elaboração de material de prevenção às DST/Aids e hepatites virais Coordenação técnica da oficina Luciane Ouriques Ferreira Participantes Roberto Oliveira Mayoruna (AIS) Nova Esperança João Ëpë Mayoruna (Prof.) Nova Esperança Francisco Gonsalves dos Santos (AIS) Aldeia 31 Benê Dunu Mayoruna (AIS) Cruzerinho Davi Flores Mayoruna (AIS) Aldeia Flores Antônio Ombo Mayoruna (AIS) Aldeia Soles Oscar Ferreira Mayoruna (AIS) Aldeia Terrinha Sever Capistana Mayoruna (EST.) Aldeia Terrinha Benito André Mayoruna (AIS) Aldeia Lobo Gerveson Gomes Binan Mayoruna (AIS) Aldeia Lobo Victor da Silva Mayoruna, Aldeia Esperança 60 Para realizar esta oficina, a UNESCO contou com a cooperação das seguintes instituições: Frente de Proteção Etnoambiental / Fundação Nacional do Índio (FUNAI) Fundação Alfredo da Mata (FUAM) Centro de Trabalho Indigenista (CTI) Departamento de DST, Aids e Hepatites Virais do Ministério da Saúde (DDST/Aids/HV-MS) Distrito Sanitário Especial Indígena Alto Solimões do Ministério da Saúde (DSEI) para povos indígenas do Vale do Javari – volume 2 – Mayoruna Série Javari: educação preventiva para DST/HIV/Aids e hepatites virais Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e Hepatites Virais Mayoruna (Matsés) Falando sobre Prevenção às DST/Aids e Hepatites Virais • Mayoruna (Matsés)