Nënaid bedenda quequin chiaid nec DST/Aids e

Propaganda
para povos indígenas do Vale do Javari – volume 2 – Mayoruna
Série Javari: educação preventiva para DST/HIV/Aids e hepatites virais
Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec
DST/Aids e Hepatites Virais
Mayoruna (Matsés)
'BMBOEPTPCSF1SFWFOÎÍPËT%45"JETF)FQBUJUFT7JSBJTt.BZPSVOB.BUTÏT
Série Javari:
educação preventiva para DST/HIV/Aids e hepatites virais
para povos indígenas do Vale do Javari – volume 2
Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec
DST/Aids e hepatites virais
Mayoruna (Matsés)
Falando sobre prevenção
às DST/Aids e hepatites virais
Mayoruna (Matsés)
Brasília, 2012
Esclarecimento
A UNESCO mantém, no cerne de suas prioridades, a promoção da igualdade de gênero, em todas as suas atividades e ações. Devido
à especificidade da língua portuguesa, adotam-se nesta publicação, os termos no gênero masculino, para facilitar a leitura,
considerando as inúmeras menções ao longo do texto. Assim, embora alguns termos sejam grafados no masculino, eles referem-se
igualmente ao gênero feminino.
Esta publicação é fruto da parceria entre a Representação da UNESCO no Brasil e o UNAIDS, no âmbito do Plano Integrado das
Nações Unidas para o estado do Amazonas: Amazonaids, com o objetivo de elaborar e disponibilizar material educativo multilíngue
e intercultural, para o trabalho de prevenção das DST/Aids e hepatites virais nas escolas indígenas. A parceria contou com a colaboração
da Secretaria Especial de Saúde Indígena do Ministério da Saúde (SESAI), do Departamento de DST/Aids e Hepatites Virais, da
Secretaria de Vigilância em Saúde (SVS), do Ministério da Saúde, da Fundação Nacional do Índio (FUNAI), da Fundação Alfredo da
Mata (FUAM) e da Universidade Federal do Amazonas (UFAM).
Os autores são responsáveis pela escolha e pela apresentação dos fatos contidos neste livro, bem como pelas opiniões nele expressas,
que não são necessariamente as da UNESCO, nem comprometem a Organização. As indicações de nomes e a apresentação do material ao longo deste livro não implicam a manifestação de qualquer opinião por parte da UNESCO a respeito da condição jurídica
de qualquer país, território, cidade, região ou de suas autoridades, tampouco da delimitação de suas fronteiras ou limites.
2
Série Javari:
educação preventiva para DST/HIV/Aids e hepatites virais
para povos indígenas do Vale do Javari – volume 2
Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec
DST/Aids e hepatites virais
Mayoruna (Matsés)
Falando sobre prevenção
às DST/Aids e hepatites virais
Mayoruna (Matsés)
© UNESCO 2012
Todos os direitos reservados.
Elaboração: Luciane Ouriques Ferreira
Tradução: Jaime Mayoruna e João Ëpë Mayoruna
Revisão técnica: Departamento de DST, Aids e Hepatites Virais do Ministério da Saúde, Setor de Educação e Setor de Cultura da Representação da UNESCO no Brasil
Revisão gramatical e atualização ortográfica: Rodrigo Rodrigues Araújo
Diagramação e projeto gráfico: Unidade de Comunicação Visual da Representação da UNESCO no Brasil
Fotografias: Edson Fogaça e Luciane Ouriques Ferreira
Ilustração: participantes do povo Mayoruna
Nënaid dedenda quequin chiaid nec DST/Aids e hepatites virais: Mayoruna (Matsés).
Falando sobre prevenção às DST/Aids e hepatites virais: Mayoruna (Matsés). – Brasília : UNESCO, 2012.
48 p. -- (Série Javari : educação preventiva para DST/HIV/Aids e hepatites virais para povos indígenas
do Vale do Javari; 2).
ISBN: 978-85-7652-153-2
1. Educação para Saúde 2. Educação em Aids 3. Aids 4. Hepatites virais 5. Doenças Venéreas 6. Doenças
Infecciosas 7. Vírus 8. Povos Indígenas 9. Amazonia 10. Brasil I. UNESCO II. Série
UNESCO – Representação no Brasil
SAUS, Quadra 5, Bloco H, Lote 6
Ed. CNPq/IBICT/UNESCO, 9º andar
70070-912 – Brasília – DF – Brasil
Tel.: (55 61) 2106-3500 • Fax: (55 61) 2106-3697
Site: www.unesco.org/brasilia
E-mail: [email protected]
Facebook: facebook.com/unesconarede
twitter: @unescobrasil
Impresso no Brasil
4
Abichobi Chiaid
Sumário
Abitedi ismiaid
Apresentação ............................................................................................................................7
Tsudabo Matsés nec?
Quem são os Matsés?..............................................................................................................17
Mitsipadquido nec: dada uamequid, dauë sianquid, bacuë tishmequid, chuiquidtapa
O papel de cada um: professor, AIS, cacique e parteira ................................................................20
Nënaid yannëdaid (chudash nëcuenaid) – ënden icampid bëta nëbi icaid chuiquin
Origem das doenças (doenças do sexo): a vida antigamente e a vida agora ..................................24
Chotaquën Chido chudquin bedash nënec quequin chiaic: HIV, aids e hepatites nec
Os conhecimentos dos brancos sobre as DST, HIV/Aids e hepatites virais ......................................29
Nënaid chudquin bedte
Doenças Sexualmente Transmissíveis (DST).................................................................................30
HIV – isadenquiocquidën shuedshuedtsëcquio iquec nënuanquid nec HIV/Aids
HIV/Aids .................................................................................................................................32
Mitsipaden Matsësen nënaid bedenquio idte tantiaped
A prevenção de doenças sob o ponto de vista Matsés.................................................................51
Nuqui naido chuiquimbi nënaid bedte chiaid
Práticas Matsés e o risco de transmissão de doenças ..................................................................52
Mitsi paden nënaid bedenquio icpec DST/Aids, hepatite caído, naden naquin bedenquio iquec
Estratégias de prevenção às hepatites virais ...............................................................................54
AIS Benito. Foto: © UNESCO/Edson Fogaça
6
Nënaid naden bedendac quequin dadpen
chuibanaid, nadec icquin bedenquio iquec
DST/HIV/Aids aidbëtabi hepatite caidën
nënquido matsés Vale do Javari icquid chiaid
Ma bëdamboen tantiaquin nademben chuiposh quequin tantiaquin
DST/HIV/Aids bendenquio icte ashumbi hepatite nënaido matsés Vale
do Javari icquido dada uaid nec, onquete utsin chuibanquin, matsés
icaidën chiaid (intercultural) dada uamequid Marubo, Matis,
Mayoruna aidtedshun ismetequid dada uaid nec, ma ambi dada
uacnoshon anquiacquin aton shubunoshon ismete. Neid dada uaten
bëdamboen ismequin chuibante nec, abitedi chuiquin dada, chido,
caniabo, buntac, bacuëbo chedobi ambi dada uamiaido.
Nëid dada auten, adembidi dauën chemequin (AIS) bëdamboec
chonoadtequid tantiamec, adembidi neste tantiaquido, dashuncanquid
nënë choquid, bacuë tishmequid, ashumbi chuiquidtabo nuquin
matsés natia DST/HIV/Aids, hepatite nëncuëdedeque bëdante isnuna
quequin chiec onquete dada uaid nec. Aden chuiquin tantiaquin chotac
iacno nidshun nadec matsés nëneque is quequin chedo chied onquete
nec Vale do Javari/idquido.
_____________________
1
Matsesën nidaid (Terra Indígena TI) Vale do Javari nuambo iquec 8.544.480 ha. Nëmbo iquec
7
Onquete utsi-utsiec icquido bëtan chuiquin dada uaid nec, abi icaid, aton onquetembi nënaid
bedenquio icte chuiquin dada uabededai 3 ted iquec: Marubo, Matis, Mayoruna. Aton onqueten
naden cuëmbanac, Isi Teai Vana Marubo; Tximu bekte Sinanesk onkekin darawakit Matis;
Nënaid Bedanda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e hepatite virais Matsés. Nëid dada uate
abitedishumbi naid nec, onquec tabadquin (oficina) HIV/Aids e hepatites virais, caidën nënquid
icte chiec tabadqui, nëid uëshën 1° e 15 de fevereiro de 2011, Frente de Proteção Etnoambiental
do Vale do Javari/FUNAI caid iacno ushcuededquin.
Chonoadtequin naid utsi-utsiec icquid (intercultural) caid nec, mitsipaden matsesën tantiaid
bëta naquin nënaid bëdante nuqui istuidpe chotaquën dauëbëtan matsesën dauë chetequid, aid
nënaid bëdante tantia-bennuna ma dauën sianquidon Sistema Único de Saúde (SUS) caidbëtan
sete quequin tantiaquin naid nec. Aden tantiaquin tabadtoshon (oficina) chonoaquin nabededaid
aton onquetembi atonabi atonabien, utsi-utsiembi nënaid chuiquin: dada uamequidon, dauë
chemequidon, nënë choquidon, bacuë tishmequidon chuiquidbon tabadquin naid nec.
Ambi tantiaid DST/HIV/Aids e hepatites virais caid chotaquën tantiaid bëta matsesën tantiaid
daëdoashun chiec tabadquin nënaid chuiquin tantiabenaid nec, aden tantiabenshun atona iacno
chuite. Chotaquën aden chiaid iquec, matsesën tantiaid bëta neste tantiaid isquimbic chotaquën
dauën setequid iquec ma aden nac bëdambo icnu queshun, aden nata quequin chiad Política
Nacional de Saúde Indígena caidën chiaid nec.
Aden tantiaquin, dada uacnoshon aton onquetembi onquequi utsi-utsiec dadpen icsho is-sun,
abentse-abens-tsen aton onquetembi dada uamequin ma aton onquetembi chuiqui tantianu
queshun naid nec. Ma abi iccuede-dacpadequi icquin ma isnu nënaid tantianbenquin, atonabi uahs
tabadquin tantiabente quequin chiaid nec. Aden naic chonoadquido nëid ted icac: pinta uaquid,
chota-quënabi matsesënan dada uaquid, cuëdënaid ismequidon, dada uaquid, bedcanquido,
8
ismequin chuiquin aidtedshun naid nac, DST/HIV/Aids e hepatites virais matsés Vale do Javari
icquido chuite.
Nënaid chuiquin dada auid matsesëmbi chiad namiaid nenda, matsés natiambo nëneque ma
tantiabenu mitsipaden bedaid neque ismeccho quequin chiad Plano Integrado das Nações
Unidas para o Estado do Amazonas – Projeto Amazonaids. Adoaquic UNESCO caidbëtan
UNAIDS, matsesën nidaidën Vale do Javari iacno chuitannu abimboen caique nënaid chuiquin
dada uaid icmenun, aton onquetembi dada uaid icmeshunnun quequin tantiaquin naid nec,
DST/HIV/Aids e hepatites virais dada uamenquidën chuitequid. Adenanuna quequin chiad nëido,
matsés, Secretaria Especial de Saúde Indígena (SESAI) acshumbi Departamento de DST, Aids
e Hepatites Virais do Ministério da Saúde, da Coordenação-geral dos Índios Isolados e Recémcontatados/Frente de Proteção Etnoambiental do Vale do Javari e da Coordenação Regional
de Atalaia do Norte da Fundação Nacional do Índio (FUNAI), da Secretaria Municipal de
Assuntos Indígenas de Atalaia do Norte (SEMAI), da Sociedade Brasileira de DST-AM/
Fundação Alfredo da Mata (SBDST/FUAM) e do Centro de Trabalho Indigenista (CTI)
adennanu quequin aidtedquio chiac.
Nëidënquio bëdamboen namiosh Frente de Proteção Etnoambiental do Vale do Javari
(FPEAVJ)/FUNAI, caidën acteamë Itui caid iacno icquid nec, amboshon dada uaid (oficina),
utsibo uannoësh chochoaido ambobi ushcuededosh. Amboësh chonoaquidon adembidi matsesbo
bëdamboen chuibanquin ismiosh aden nac bëdambo, iccosh.
FPEAVJ caid matsés utsi isacmaid isquid nec, uanoësh chochoquidën cuësnushe quequin
acteamë bëtinash tabadquic nec TI Vale do Javari iacno iquec. Amboësh chonoaquidon adën
naid bedambo iquec matsés dadpen nënec, aden chuiquin tantiamequin ismiac bedambo iquec
nënenquio ictsiash quec onquiosh, adembi utsibo isacmaid nënenquio icnu bëdambo iquebi quepac aido.
9
Nënaid bedenquio icte chiaid DST/HIV/Aids e hepatites virais abitedi Indígenas do Vale do
Javari iacnoquido chiaid 3 ted iquec: bëiudquio chiaid utsi-utsied matsés aton onquete icquid,
atonabi uash icquido chuiquimbi ambo chonoadquido dauë chemequid, utsibic dada uamequid.
Aden chuiquimbi mitsipadec nëncuede-dampanëdahs, atotsiquiash nuqui aid nënaidën uënësbudnepe quequin chiad nec. Daëdoaquin chiadi daca nec, nënaid tantiamete cuembocnoc
tantiamiaid, adembidi dauë utsi-utsiec iquenda aidën nënquidën chete caid nec. Tsiuecquio
chiaidi nëid nec, nënaid dadpen icsho is-sun ambibi tantiashum matsesëmbi chuitequid adembem
chuitiad, ademben natiad, nadem tannuna (DST/HIV/Aids e hepatites virais) bëdaneque isnuna
quequin abitedishun chiaid nec, dauë choquidën uidtsëqui chiad tantiaquin penquio, adembidi
dauë chemequidën aid nënec quequin chienquio icte, nënquid nec queshun utsibon bunenquio
icnushe queshun chienquio ictequid chiaid. Adquido tantiaquin onquec tabadquin chiec mitsipaden
matsesën nënquid ispec, mitsipaden nënquid tantiashumpec quequin, neste tantiaquido bëtan
dauë chemequido tantiate chiaido nec.
Aden onquete atonambi atonambien dada uaidën nënaid bedenquio icte chiaid DST/HIV/Aids
e hepatites virais tantiabenec matsesën abitedishun Vale do Javari icquidon a UNESCO e a
UNAIDS caidën naden chiaid abitedishun matsesën tantiec naden chiaido icnushendabi neponda
nëbi aden chiaid tantiash nënenquio ictequid nenda, aden chiaquen tantiachitec quehsun
ismequin chuinun dada uaid nec. Aid nënaidën nënquid maucudec, icsactsiquio casenec quequin
chedo chiaid nec. Ma aden chuiquin bëdamboen ma ambibi isnu quequin nënaid tantiaquin
chiaid nec. Ma matsesën abitedishun dauë chememiaid chotaquëna tantiabente chedo chiaid nec.
Nëbi naden tantiaquin chied matsesëm tantiaid chotaquëna padquidquiobidi nec quequin chotac
ismetequidobi chuiquin naid nec, adquido tantiamequin nuquin onquetembi ismetequid iquec,
nuqui neste tantiaid, dauë nuqui isaid, aden nuqui tantiaid icnubida nuqui chotaquëna uidi bumpe
10
AIS Benito. Foto: © UNESCO/Edson Fogaça
nuqui adquidën nënec bëdante istiadquidi, nuqui, adembidi chotac
iacno nidash matsés bëdamboec isadaidpenquio nec, indigena Vale
do Javari icquid abitedi nëishbiecnuc chotaquën isais nenda, aden
chuibanquin dada uaido neque istac.
Apresentação da Série Educação
preventiva para DST/HIV/Aids e hepatites virais
entre os povos indígenas do Vale do Javari
A “Série Educação preventiva para DST/HIV/Aids e hepatites virais entre
os povos indígenas do Vale do Javari”1 constitui-se em material didáticopedagógico multilíngue e intercultural, que tem como finalidade subsidiar os
professores Marubo, Matis e Mayoruna (Matsés) em ações de prevenção às
doenças, nas escolas indígenas e nos contextos comunitários onde estão
situadas. O material disponibiliza aos professores conteúdos para trabalharem
com as diferentes faixas etárias, gêneros e escolaridade dos alunos.
A série apoiará também os agentes indígenas de saúde, praticantes das
medicinas tradicionais – pajés, curandeiros e parteiras – e as lideranças, para
a mobilização das comunidades no processo de prevenção às DST/Aids e
hepatites virais. Contribuirá, assim, para instrumentalizá-los na luta pela
efetivação das políticas de atenção diferenciada à saúde dos povos indígenas
do Vale do Javari.
Foto: © UNESCO/Edson Fogaça
_________________
1. A Terra Indígena (TI) Vale do Javari possui uma extensão de 8.544.480 ha e está situada no sudoeste do Estado do Amazonas. Além da sua
megabiodiversidade, essa TI abriga povos indígenas de diferentes procedências étnicas e que mantêm distintos graus de contato com a
sociedade não indígena. Os povos indígenas contatados são os Marubo, os Mayoruna (Matsés), os Matis e os Kulina, pertencentes à família
linguística Pano; os Kanamari, da família linguística Katukina. Além desses povos, também moram nessa TI povos isolados. Até julho de 2010,
a população dos povos indígenas contatados do Vale do Javari foi estimada em 4.910 (SIASI, 2010).
12
Para abordar as especificidades linguísticas, socioculturais e étnicas desses povos, a publicação
contempla três volumes: “Is Tëai Vana Maruvo”, “Tximu Bekte Sinanek Onkekin Darawakit Matis”, e
“Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec DST/Aids e hepatites virais Matsés”. Cada um dos volumes está
estruturado em três partes. A primeira apresenta cada etnia envolvida e os agentes que atuam em educação
e saúde nas aldeias. Também traz a perspectiva indígena sobre a origem das doenças e os fatores que os
tornam vulneráveis. A segunda parte aborda os conhecimentos não indígenas sobre as DST/HIV/Aids e
hepatites virais, bem como informações sobre formas de prevenção e diferentes tipos de tratamentos. Por
fim, a terceira parte propõe uma reflexão sobre as estratégias de prevenção que cada povo pode
desenvolver para interromper a cadeia de transmissão, além de informações sobre as ações de prevenção
que são de responsabilidade dos serviços públicos de saúde. Dessa forma, o diálogo intercultural entre os
saberes e práticas indígenas e os conhecimentos operacionalizados pelos serviços de saúde constitui o
eixo que sustenta a narrativa.
O processo de elaboração do material deu-se de forma participativa, contemplando duas oficinas de
prevenção às DST/HIV/Aids e hepatites virais, que congregaram professores, agentes indígenas de saúde,
pajés, curandeiros, parteiras e lideranças de diferentes povos indígenas da região. Tais atividades
aconteceram entre os dias 1° e 15 de fevereiro de 2011, nas instalações da Frente de Proteção
Etnoambiental do Vale do Javari/FUNAI.2 A metodologia empregada nesses eventos foi pautada no diálogo
intercultural. Assim, conhecimentos não indígenas sobre as DST/HIV/Aids e hepatites virais dialogaram
com os saberes indígenas relativos aos processos de saúde e doença, de modo que estratégias de
prevenção adequadas aos contextos socioculturais do Vale do Javari fossem construídas.
_________________
2. A Frente de Proteção Etnoambiental do Vale do Javari (FPEAVJ) é a responsável por efetivar medidas de proteção aos povos indígenas em isolamento voluntário que habitam a TI Vale do Javari. A
direção da FPEAVJ, ao acolher essa ação de prevenção às DST/HIV/Aids e hepatites virais, tem a perspectiva de cuidar da saúde dos povos indígenas contatados como estratégia de proteção à
saúde dos índios isolados da região
13
Pelo fato de os participantes indígenas das oficinas serem falantes de diferentes línguas, foi necessário
instaurar dinâmicas de traduções particulares para a elaboração e a produção de conteúdos deste material.
Assim, as informações abordadas foram traduzidas para os termos socioculturais com os quais cada povo
ali representado opera. No caso Marubo, os participantes decidiram que a tradução para a língua indígena
não deveria ser literal, mas sim feita na “linguagem dos kechintxovo” (curandeiros), de modo a instrumentalizá-los no trabalho de promoção da saúde e da prevenção, no contexto de suas comunidades. Sob a
orientação dos participantes indígenas, foram produzidos os textos, os desenhos e as fotografias que
compõem a presente série.
Esta ação insere-se no Plano Integrado das Nações Unidas para o Estado do Amazonas – Projeto
Amazonaids3. Implementado pela UNESCO e pelo UNAIDS, atende à solicitação de comunidades indígenas
do Vale do Javari para produção de materiais específicos em relação a seus contextos. A iniciativa contou
com a parceria das organizações indígenas locais, da Secretaria Especial de Saúde Indígena e do
Departamento de DST, Aids e Hepatites Virais do Ministério da Saúde, da Coordenação-geral dos Índios
Isolados e Recém-contatados/Frente de Proteção Etnoambiental do Vale do Javari e da Coordenação
Regional de Atalaia do Norte da Fundação Nacional do Índio (FUNAI), da Secretaria Municipal de Assuntos
Indígenas de Atalaia do Norte (SEMAI), da Sociedade Brasileira de DST-AM/Fundação Alfredo da Mata
(SBDST/ FUAM) e do Centro de Trabalho Indigenista (CTI).
Possibilitando aos povos indígenas o acesso a informações sobre as formas de prevenção e tratamentos
terapêuticos das DST/Aids e hepatites virais, a UNESCO e o UNAIDS acreditam estar cooperando para a
implementação de fato das políticas que asseguram os direitos diferenciados dos povos indígenas. Tais
_________________
3. Este trabalho foi elaborado no âmbito do Plano Integrado das Nações Unidas para o Estado do Amazonas – Amazonaids, uma iniciativa do UNAIDS (Programa Conjunto das Nações Unidas sobre
HIV/Aids), em parceria com agências da ONU, Embaixada dos Países Baixos, setor privado, sociedade civil, governo federal, governo do Estado do Amazonas e governos dos municípios de Atalaia
do Norte, Benjamin Constant e Tabatinga. O Plano visa a fortalecer as capacidades locais, bem como harmonizar as intervenções das agências da ONU e de outros parceiros para otimizar o uso
dos recursos técnicos e financeiros, alinhando as atividades com as prioridades dos governos locais. O Plano também é um instrumento para a mobilização de novos recursos para apoiar as
respostas locais à aids no estado.
14
Foto: © UNESCO/Edson Fogaça
direitos, constitucionalmente garantidos, correspondem, no caso, à atenção qualificada à saúde e à
educação formal intercultural, configurada pela prática do ensino bilíngue – português e línguas indígenas –
e pelos processos próprios de aprendizagem. Por meio do respeito e do
reconhecimento dos saberes, das práticas e dos cuidadores indígenas,
pretende-se contribuir para o combate ao estigma e ao preconceito
vivenciados por esses povos e para a manutenção da sua integridade
física e sociocultural no Vale do Javari.
Foto: © Acervo CTI
Tsudabo Matsés nec?
Nëbi Matsés acte daëdën iquec, actiamë caidën Lobo, Trinta e Um, Soles, Cruzeirinho.
Actiamë Curuça caidëmbic: Nova Esperança, Terrinha, Fruta-pão, Flores, Três José aidted Matsés
nëbi iquec cun onqueten onquequididqui nec, ënden onquete Pano caidën oquequid icpanëdash.
Ëndenquio Matsés mananuc samëdpanëdash shubudapa abëntsëquëmbi abitedi icpanëdahs,
aton sanante; canti, pia, siante, bushcate quec ambi sananaid icpanëdash, ënden dashcute
datonquenquio, matsun codocapanëdash adshumbi pisidën sanbudshun pepanëdash di
antsiaidën diadquin cuëte cuëpanëdash ënden, Canon capuenquio iquec icpanëdash.
Nëbi nadec matsés iquec actiamë cuëman samëdec, shubudapa abitedi iquenquio nëbi
nibëdec, atonabi atonabien shubuash samëdec, nëbi badabëtabi pia sananec dashcute
datonquec, shocoshën codocaic, pëdanton ansanshun pec, matodën capuec, chështe sëuënte
iquec, nëbi ambuenacte ushen adashic didapan uec quec chedo nebi icped.
Quem são os Matsés?
Os Matsés vivem às margens dos rios Jaquirana, Curuça, Pardo e Javari, nas aldeias Lobo,
Trinta e Um, Soles e Cruzeirinho (Jaquirana) e nas aldeias Nova Esperança, Terrinha, Fruta-pão,
Flores, Três José (Curuça e Pardo). Os Matsés falam uma língua própria, da família Pano.
Antigamente, os Matsés viviam nas matas em uma única maloca, caçavam, usavam flecha,
arco, lança. Antes, não usavam camisa, cozinhavam com potes de cerâmica (não usavam panelas),
usavam palha como prato para comer, dormiam na rede de tucum e se esquentavam com fogueiras.
Também não usavam canoas. Atualmente, os Matsés não vivem em uma única maloca, cada família
tem sua própria casa. Hoje, usam flecha, mas também usam a espingarda para caçar. Usam mosquiteiro
da cidade para dormir, roupas da cidade, panelas de ferro para cozinhar e pratos para comer. Não andam
mais a remo, mas usam motor de rabeta. Usam teçados para roçar e abrir caminhos na mata.
17
O papel de cada um:
professor, AIS, cacique e parteira
Dada uamequido
Dada uamequidën naden chiec, bëdamboen
tantiec tabadtac dada uaquido mibi neque,
tsusiobon chiaid niaquenquio, min titan
papabëtan chiac cacuidenda quequin. Ënden
icampid chuiquin ma caniabon cuenbo tantianu
queshun, ëndëmben matsés mapim uidtsëqui
tantiec tabadnëdashë nëbi dada uanuna, nuqui
aquidobi iuecash tantienquio iquec
bëshuntsiash quequin dada uamequidën chiec.
Adshumbic nëbi nënaid dadpenquio ianaie
bëdamboen ictad, icsaimbi chicho chudquin
nënaid mimbi bedendac, utsiutsien chido
chudquin, isacmaid uanno nidanequin mimbi
nënaid bedendac quequin dada uamequidën
chiec.
Adashic chotac yacno nidshun mimbi
chotaquën champic chudshun, chotaquën
nënaid bëdenda quequin chiec dada
uamequidën, adec nëbi chotaquëna nënaid
iquenda quequin chiec nëbi camiabo
adenbidi chidobo quequin chiec
Professores
O papel do professor é ensinar os alunos a ter
respeito pelos mais velhos, a ler e a escrever para
ter registro dos nossos costumes e reforçar muito
na sala de aula como se prevenir de certas
doenças, como as doenças sexualmente transmissíveis.
O professor ensina também os jovens a não
saírem da aldeia e se envolverem com mulheres de
fora, pois quando voltam para suas aldeias podem
trazer doenças e deixar todos doentes. Tanto as
mulheres quanto os homens jovens que são
professores ensinam assim.
Professor João. Foto: © UNESCO/Edson Fogaça
20
Mitsipadquido nec: dada uamequid, dauë
sianquid, bacuë tishmequid, chuiquidtapa
AIS Roberto. Foto: © UNESCO/Edson Foga
Dauë chemequidën
Dauë chemequid icquin chidobo chiec,
min bacuëbo bëdamboen ismetac, icsano
capuacchobi mëpanambobi pemenda,
nesmequin chedo ictac quequin chiec.
Nënsho chemetequid dauë nendac, dauën
seshun secaid pinchuc, sedunte sananenda,
quequin bacuëbo chiec, aquid sananquin
nënaid bedendac, adenbidi dauë ambembi
mimbibi tantiashun nëbi chenu queshun
chenda.
Nëncuenash mësemec chota, dauë chenu
quec chota quequin dauë choquidën chiec,
adenbidi caniabom, chido buntac Naden
chuibanec chudadquin nënaid (DST)
bedtequid chuiquin, dadpem chudadquin
mimbi hepatite bedendac quequin dauë
choquidën abitedi chiec onquec.
Agente Indígena de Saúde (AIS)
O papel do agente indígena de saúde é ensinar
às mulheres como cuidar bem dos seus filhos e
ensinar também para quê servem os remédios não
indígenas. Ele também fala para as crianças não
brincarem com injeção que já foi usada, pois ao
brincarem com agulhas usadas podem pegar
doenças. O agente indígena de saúde aconselha
os homens e as mulheres, jovens e velhos, a não
fazerem relação sexual com muitas pessoas, pois
há risco de pegarem doenças.
21
Foto: © UNESCO/Enrico Marone
Chuiquidtapa chiec
Adembidi chuiquidën abitedi tabëctoshon
matsés chiec bëdambuec icnuna nënaid
dadpenquio ianaie bëdanbuec chotac iacno
midash icta quequin chiec, adashic ënden
icnëdaid naic tabadnuna quequin caniabo
chiec pia dabiquin, siante chëshquin, acaten
siadquin tantiabenta quequin chiec chuiquidën,
adashi neste ista tantiabenquin quequin
caniabo chiec adashic cuëdennuna quequin
abitedi tabactoshon chuiquidtapan chiec.
Nuqui ënden icnëdaid bëshuntquiaque,
chuiquin, naquin naid tabadnuna quec
chuiquin onque, chotacquën nënaidon
dadpenquio nëned, chotac isash nuqui,
nuquin onquete chedo bëshunanendac
quequin chuiquidën chiec.
Cacique
O cacique faz reuniões com as pessoas da comunidade para falar dos costumes e dos problemas da aldeia, como, por exemplo, as doenças
desconhecidas. Aconselham os jovens a quando
saírem da aldeia e forem para a cidade, não terem
22
relação sexual sem se proteger (usar preservativo).
O cacique fala também sobre como viviam os
Matsés antigamente e repassam isso para os
jovens. Ele fala sobre como fazer flecha, lança,
entre outras coisas. Também ensina sobre as ervas
medicinais e os cantos de guerra para os jovens.
Bacuë tishmequid
Nadec chido chonoadquid nec bacuë
tishmec, icsanbuen bacuë usunsho
nacnenshunac chidon bacuë tishec
bëdamboen, chido
maschon naden chiec
nëish uesquin penda
quequin chiec bacuë
usunquic.
Naden chido buntac
chiec mëcue pequid
intac nuambo
iquendac quequin
chiec, nëid ted chidon
bacuë usunquin
petemaid iquec, nuidic
pandonched,mëcue,
nuidic tambis canianpi
aido piash bacuë
tishec padishendac,
quequin bacuë
tishmequidën chiec.
Parteira
O papel da parteira é fazer com que a mulher
grávida tenha um bom parto, sem problemas. Elas
aconselham as mulheres grávidas para que não
comam certos tipos de
animais durante a gestação, pois, se comerem, terão problemas na hora do
parto. Elas também aconselham as mulheres grávidas do primeiro filho a
não comerem traíra (peixe),
pois podem ter hemorragia.
Aconselham também a
não comerem o peixe pintado nem filhote de paca,
pois podem ter problemas,
como desmaio, na hora
do parto.
23
Nënaid yannëdaid (chudash nëcuenaid) – Ënden icampid bëta nëbi icaid chuiquin.
Ënden matsés nadec icpanëdash acteamë
chëshë dapa caid iacno icahsic acteamë
Pardo iacno chochopanëdash ano abentsesqui
shubuash iuecquio iquenquio iquec utsiutsiec
nënaidën nënenquio icpampic, ano abentsëqui
shubuash iquecpenquio, uanouanoec
samëdcuenec dëbiatemi icash taënë icahs
quec nënenquio icquec capupanëdash.
Adashi nadec icpanëdash ënden matsés
acaten siadec, aton chidon sicaid acshun
ucbuucbudec, acaten siadbud nec nënaid
utsin nënequio icpanëdash. Adshumbic
matsesën aton dada uëdënquio icte nuid
teshun nesmepapic, acaten siadec, adashic
nesten nesmiadec, adashic chushanten
shushadec, adshumbic shëdën semiadec,
adashic nënën dëmunadec adtanequic
damishadec chedo iquec nënenquio
icpampic aidtedquio aton dadan naid matsés
nënaid utsin nënequio icpanëdash, aidted
aton dadan naid iquec dadabo icpampi.
Ënden nadec nëncuededpanëdash
nacchuadec, adashic nashanec, adashic
pobidisquec, adashic shëtanënec, adashic
24
abenbi bidisquec, adashic pabiate nënec
adashic nuish piaidën bacuë cuidquin, adashic
nuish nuacquidtapa isaidën cuidquin quec
nimëducuësh nënpanëdash matsés aid tedi
ambi tantiedën nesten bëdante icpanëdash.
Ënden aidted nesten bëdantequid icnubi
matsesën aton matsés utsimbo ambi tantied
nesten icsambo icquidën niuac matsés
uënëspanëdash. Aidtedtsëc nënaid icpanëdash
ënden adquididtsëqui nënaid icpampic nëbi
matsés nënaid utsinutsinquiec isadmaidën
nënemdac.
Adec icnëdambic nëbi naden nënaid utsi
bedondash matsesën ambi piacmaid pete
pequin, adshumbic ambi acacmaid acte
paëcquid acquin, adshumbi isacmaid chido
shudquin, adshumbi matsés utsibo ambi
isacmaid dada shudmequin adembidi dadan
chudquin, adec iccuededquin nënaid utsiutsien
bedash matsés uënësbudnec taundash, nëbi
nesten bëdanesa icquidën matsés nëncuededec.
Adashic matsés bëdanec cadtiapimbo iquec
sestem michaccuededec nëbi uënësbunec ianac,
chotaquën dauë uidi chec matsés ianac nëbi.
25
Origem das doenças (doenças do sexo): a vida antigamente e a vida agora
Antigamente, acontecia assim com os Matsés em
relação às doenças. As doenças eram diferentes.
As pessoas viviam nas cabeceiras do rio Calvez, no
Peru e depois vieram para o rio Pardo no Brasil,
passando a morar em duas malocas, uma acima do
rio e outra abaixo.
Nessa época, os Matsés faziam injeção de acaté
(secreção de sapo) e faziam caiçuma para as mulheres tomarem. Os homens tomavam injeção de sapo
para ficar forte e não pegar doenças. Eles usavam
sapo e veneno da picada de formiga; assim ficavam
fortes e não pegavam as doenças. Também faziam
e usavam rapé. Os Matsés usavam muitas coisas do
mato. As doenças conhecidas eram feridas, inchaço
(por contusão), picada de cobra, diarreia, vômitos,
dor de dente, dor de ouvido. Antigamente, aconteciam esses tipos de doenças, mas as pessoas não
morriam dessas doenças.
26
Antigamente, acontecia morte de criança, mas
não por doença. Quando um homem matava certos
tipos de animais no mato, depois o espírito do animal voltava para atacar o filho dele (as crianças).
O tratamento era feito com remédio tradicional do
mato, dando banho nas crianças. Muitas crianças
Matsés morreram, mas depois os velhos aprenderam/conheceram o remédio do mato e iam pegar
na mata a planta para fazer o remédio nesses casos.
Com o contato com os brancos, novas doenças
apareceram. Hoje em dia existem doenças que não
são tratadas pelos remédios do mato, nem pelos
curadores. A primeira doença que chegou com o
contato foi o sarampo; depois, com a fumaça do
barco, os Matsés começaram a ter tosse. A alimentação também mudou (começaram a comer
sal e doce) e novas doenças apareceram. Começaram também a chegar os remédios não indígenas.
A malária também chegou. Doenças sexualmente
transmissíveis também chegaram nas aldeias. Os
homens e as mulheres começaram a ter relações
sexuais com homens e mulheres de fora, e assim
as doenças desconhecidas começaram a aparecer.
Essas doenças não puderam ser tratadas pelos
remédios do mato, porque eram doenças desconhecidas e, assim, as pessoas começaram a
morrer dessas doenças. A cada ano, mais pessoas
estão morrendo porque essas doenças desconhecidas não podem ser curadas pelos pajés.
27
Foto: © UNESCO/Edson Fogaça
Chotaquën Chido chudquin bedash nënec quequin chiaic:
HIV, aids e hepatites nec
Os conhecimentos do branco sobre as
Doenças Sexualmente Transmissíveis,
HIV/Aids e hepatites virais
Nënaid chudquin bedte
Chudquin bedaid DST nec?
Chudquin bedaid nec, shui dapucambobi
nënquid chudquin bedaid nec. Shui
dapucambobi chudquin badaid nënaid nec.
Doenças Sexualmente Transmissíveis (DST)
O que são DST?
São doenças transmitidas por meio
de relações sexuais desprotegidas.
Tximu bëkid: nëix papitsëk kimon ikid (bídus ikek, bakitédia ikek, fungo ikek kek).
Agentes da doença: micro-organismos (vírus, bactérias e fungos).
Nënaid utsi utsiec iquec
30
Principais síndromes
(conjunto de sintomas e sinais)
Cu idpambo Budbudquid nec: isunac cu budec
paënbocquid nec, cu piu piupambo budquid,
cu ushunbo budquid nec.
Corrimentos: clamídia,
tricomoníase, gonorreia, candidíase
Chëuë: daush daush pambo iquid,
toshpi toshpi iquid, tsadcuentanec
bëdandenequid ënëdenquio iquec.
Feridas: sífilis, herpes genital, cancro duro
Toshpidapa
Verrugas: condiloma acuminado (HPV)
Foto: © UNESCO/Enrico Marone
• Adquidon nënec nën mane queshun
dauën sianquid iacno chuitac.
• Nëncuenshumbic ushën ushën quien
ismetequid nec: Nëncuenshun dauë
chemequid ismetac.
• Min dauë uesquioquin cheta min
bënëbëtan.
• Faça exames de rotina: preventivo de
câncer de colo de útero (PCCU) e pré-natal.
• Procure a equipe de saúde quando estiver
doente ou quando tiver dúvidas.
• Siga o tratamento de saúde até o fim,
juntamente com o(s) seu(s) parceiro(s)
sexual(is).
31
Foto: © Luciane Ouriques Ferreira
HIV– isadenquiocquidën shueshuedtsëcquio
iquec nënuanquid nec
Aids nënaid, nami ëquëduc puduedshun
nuquin uëdentequid peshunac icsabudec
uënëmianquid nec.
HIV/Aids
Síndrome da Imunodeficiência Adquirida (aids).
Doença resultante da infecção pelo HIV, vírus que
ataca e destrói as células de defesa do corpo.
HIV +: Nënaid iquequi nënenquiocquid.
Aids: aids mitsipadec nëmcuenpec.
HIV positivo: pessoa portadora do vírus HIV.
Aids: quando a pessoa adoece.
Sistema imunológico: nuquin namin icquid uidënquio icmequid intac nec, nënushe
dëacnuna icsambo nënuanquin choeque quiacbimboec namin idquido iquenda ai nëid
nec:linfócitos nuquin intac ushucquidën uidënquiocquid nec.
Sistema imunológico: forma como o nosso corpo se organiza para
enfrentar diversas agressões, entre elas as doenças. Os glóbulos
brancos, chamados linfócitos, são as células guerreiras do
sangue que defendem o nosso organismo.
32
Aids sën icquid isadenquio nënquid iquec.
Aid nënaidëmbidi nënequi nënenquioquec.
Bedashic badedquio nënuanquid penquio
nenda, uecash nëncuenendac.
Foto: © UNESCO/Edson Fogaça
Min nënaid nuambo yanec isadcuenendac:
iquenec, canite nënec, abichobi dada nënec,
daushbiecquid tsadcuenec, usudtoec paëmbo
iquec inchëshën inchëshënquiec toshoquec,
tiboquec cunapenec. Anusudte icsapanbo
anshuenec mapi paëmbo icquec mapi
tsitsunouësh nënec quec chedo nënuadenda.
A pessoa pode ser infectada pelo HIV sem
apresentar sintomas ou sinais. Os sintomas e sinais
não se manifestam da mesma forma em todas as
pessoas.
Geralmente, eles são comuns a outras doenças:
febre, dor de cabeça, dor de garganta, dores
musculares, manchas na pele, gânglios e ínguas
debaixo do braço, no pescoço e na virilha.
Com o agravamento da aids surgem as doenças oportunistas: tuberculose, pneumonia, câncer,
candidíase etc.
Aidën nënquid chemetequid dauë iquenda, bëdantepenquio
badedquio icsanushe queshum chemiaid.
Existem medicamentos para tratar e controlar o HIV/Aids.
33
Bacuë usunquin tanmequin nacbedcamequin ismequim istuidtequid iquenda adquidën
nënquid aton bacuën bednushe queshun.
• Nënaid istuid nuen isaid.
• Chëuë istuidte.
• Intac bedshun hepatite istuidaid.
Hepatite istuidshun dauë chequin bedanec badedquio, aton bënëbëtanbi intac ismetiadi. Abichobi nënaid icsho dauë chemec.
Naden,
nënquid icsho is-sun, ai matsés nënec quequin utsibo chuitemaid nenda, DST/Aids caidën
nënquid icsho issun utsibo cuibansho isash nënquid chieshenda, dauë chemequidën
nëidtsëqui, abëd icquidën nëidtsëqui, aton titan quequimben aid nënaid tantiatequid iquenda.
34
É importante que as mulheres grávidas façam o pré-natal para identificar se são portadoras do vírus
HIV, de modo a evitar a transmissão vertical para o seu filho durante a gestação, o parto ou a amamentação.
Outras doenças que podem ser transmitidas verticalmente são a sífilis e as hepatites B e D. Por isso, é
necessário fazer os seguintes exames:
• Teste anti-HIV
• Teste para sífilis (VDRL)
• Sorologia para hepatite B (em caso
positivo, realizar para hepatite D).
Se os exames para HIV e sífilis forem positivos, a mulher precisa iniciar o tratamento o quanto antes,
juntamente com o(s) seu(s) parceiro(s) sexual(is).
No caso da sorologia da hepatite B positiva, a necessidade de tratamento é avaliada após o parto, mas
deve-se garantir que o recém-nascido receba a primeira dose da vacina contra a hepatite B e a
imunoglobulina anti-hepatite B nas 12 primeiras horas de vida.
Atenção
Não comente com a sua comunidade a situação de parentes com DST e aids. Também é dever dos
profissionais de saúde observar o princípio ético do sigilo. Os casos de DST e aids devem ser
abordados apenas pelos envolvidos no tratamento do doente.
35
DST/Aids
naden bedenda
Formas de transmissão das
DST/Aids e hepatites virais
• Chudquin, tsienën, tsipuisën.
• Relações sexuais sem proteção (vaginal,
anal e oral).
• Pinchuc, cuibu chështe, chëshëten utsi
siadëm, tansiadaid.
• Compartilhamento de seringas, agulhas e
outros objetos perfurocortantes usados, por
exemplo, para fazer tatuagens e
escarificações.
• Nënquin bacuë tishquin intaquën
nocoshcaquin, shuma chishmequin.
• Utsin Intac bedshun dacushquin meniac
nënaid bedec.
• Da mãe infectada para seu filho durante a
gravidez, o parto e a amamentação.
• Transfusão de sangue ao receber sangue
contaminado (não testado).
Foto: © Acervo CTI
Shui dapucshun nuidquio chudquin bedenquio yanec.
Forma de prevenção: uso de preservativo nas relações sexuais.
36
Hepatite bedte
Hepatites virais
Hepatite isese uesquid nec chodcabudquid.
Chudquin bedaid nënaid nenda.
A hepatite é uma inflamação que acontece no
fígado. Alguns tipos de hepatites são doenças
sexualmente transmissíveis. Nós vamos falar aqui
das hepatites B e D.
Isese punu dadpen icquin nenda, ënëdenquio chonoadec ticquec nendac, abibi chucadenec.
O fígado é formado por células chamadas hepatócitos. As células
do fígado trabalham o tempo todo e estão sempre se renovando.
• Uëdenquio icmec matsés
• Nuqui piaid chodcamec bëdamboem
Foto: © Acervo CTI
Nadec isese chonoadec
O que o fígado faz?
• Produz energia para a pessoa
• Ajuda a absorver a comida
37
HeUtsi utsimbuec nënaid iquid nec
A, B, C aidted nënoanquid iquenda.
Vírus A – V
Vírus B – VHB
Vírus C – VHC
Vírus D - VHD
Hepatite bedash midapadec icpec, isesen puduedash maisec punun, adash intacbëd
natsusash abichobi nanin yanec. Adec maisash icquimbi isese piacbimboec nënenda.
Nuquin nami ëquëduc icquidën nënaid puduednu quesho cacumequid iquenda, adquid
icnubi nënaid natiambo icquidën bedbidanac nuquin nami nëncuenendac. Adec puduedshun
nënaidën isese isauaid, acshumbi nami adoac intac caëshcaic icsai nëncuededec nec.
Aden cuesnanquimbi nuquim nami ëquëduc icquidën nicac nënaid paëpentsëquio yanec.
Adec cuesnatequid mimbi pete pequin, dauë chequin chonoadenquio tiboquec uequin iquec
min nami mibi bëdantequi iquec.
Hepatite aguda caid nënaid bëdantequidi nec (hepatite crônica) nuquin isesen puduedash
bëdante nibëdendac. Hepatite crônica caid dauë chenquioquec uënësendac. Aidën nënshobi
dauë chemiaqui bëdanenquio iquequi yuecash uënësendac.
38
Os diferentes tipos de vírus das
hepatites: A, B, C e D
Foto: © UNESCO/Edson Fogaça
As hepatites virais acontecem quando o vírus
passa a morar nas células do fígado. Os vírus
utilizam essas células para se reproduzirem. Cada
novo vírus se instala em outra célula, até tomar
conta de todo o fígado. Dali, eles se espalham pelo
sangue da pessoa.
Quando o vírus se instala no fígado, o sistema
de defesa do organismo se mobiliza para enfrentálo. Os guerreiros do sistema imunológico passam
a atacar os vírus. Só que, enquanto eles não acertam o vírus, acabam machucando as células do
fígado. É assim que acontecem as hepatites virais.
Quando os guerreiros acertam a mira, o vírus
passa a ser eliminado do nosso corpo. A pessoa
então precisa ajudar no seu processo de cura
fazendo repouso e dieta. Se a pessoa não se cuidar,
a doença pode tornar-se crônica.
39
Hepatite B nec
Hepatite B
Caniaiden hepatite B caid bedash
bëdantequid iqued, utsi nënenquio iqeuc
nënenquioctsiash adec aton namin hepatite
B iquequi (hepatite aguda) caid incnubi.
Nuquin namin icquidën puduednuquesho 6
ted uëshëcquin nuquin namin puduednu
quesho puduedmenquio iquec nënaid.
Canishun bedaidën abibi bëdanec yuecash
nënenquio yanec, abenpenquio adec bëdanec
aton nami bëdambo icmequid aden bëdanenda.
Daëd uëshë nidmiash nënaid nibëdquio
yanec, nami ëquëduc icquidën cuesuniac
bëdanec, nenda. Adecnuc chonoadenquio
icta, padpidenbuen nënaid bedec adenbidi
Pete isactsëquioquid pequin adenbidi nënaid
beduaindac cachaça acshun chedo bedec.
Quando o adulto contrai o vírus do tipo B, ele
entra na fase da hepatite aguda. Essa fase dura
aproximadamente seis meses e nem sempre a
pessoa apresenta sintomas. Quando surgem os
sintomas, a pessoa precisa se cuidar para ajudar o
sistema imunológico a eliminar o vírus do corpo.
Esse cuidado deve ser mantido mesmo depois que
os sintomas da hepatite desaparecem, porque os
guerreiros ainda estão lutando para combater o
vírus. Na maioria dos casos, a pessoa que faz repouso, cuida da dieta e não toma bebidas alcoólicas, se recupera e torna-se imune ao vírus.
Os sintomas da hepatite aguda são: cansaço, mal-estar, tontura, enjoo e vômitos, febre, dor
abdominal, icterícia (amarelão), urina escura e
fezes claras.
Vírus B – VHB
40
Hepatite B bëdanesa
Hepatite B crônica
Hepatite aguda caidën nëned bëdantiaquidic,
bedamboen isenquio ique utsintsen nënaid
hepatite crônica caid yadtanec bëdanenquio
iquec nënaid. Hepatite crônica caid mimbi
tantienquio icnu nënuanquid nec, bëdambo
icmianacbimboen iquec nënuanquid nenda.
Quando a pessoa que tem hepatite aguda e não
se cura em até seis meses, a hepatite torna-se crônica.
Geralmente, as hepatites não apresentam sintomas. Mesmo assim, podem machucar as células
do fígado que, com o tempo, vão endurecendo e se
tornando fibroses.
As fibroses são lesões celulares que podem matar
as células do fígado, causando cirrose ou câncer
de fígado.
Por isso, a pessoa precisa tomar certos cuidados
para não agravar as possíveis lesões hepáticas causadas pela hepatite, mesmo quando o vírus já foi
eliminado do seu organismo.
Foto: © Acervo CTI
Hepatite crônican nënequi nënenquio
tantiadec iquec nënec nënaidën isese umu
uaquin isese uesquin pequid (fibrose caic
nënaid). Aid nënaid iquec umu umupambo
iquec isese piaid podquied podquiedpambo
icquid (necrose) caindac. Aid nënaid isesen
abichobinbo yadendac (cirrose hepática)
adec yacnouëshi (câncer) caidtsen isesen
yanendac nënquid adec uënësec. Min isese
icsanboqueque bëdanbuec ictac uesquin
penquio iquec ictac, mibi bëdamboec
iquenquio icnuc min nami, min isese
bëdanec icsainda.
41
42
Bacuëmpi (Hepatite B) icaid
A hepatite B em crianças
Bacuë tishac chuca puduenshun (hepatite
B) caid bedec aden bedashic (hepatite
crônica) caidëntsen bëdanenquiodnon
bedendac bacuëmpin. Bacuë canicuentsaidën adembidi (hepatite B) caid bedendac
intaquën nocoshcac. Bacuëmpi 5 ted seta
icquidën bedash aid bëdanec cadenquio
iquenda cun bacuë bëdanbo canipeba
quequin tantiemda.
A criança recém-nascida que contrai o vírus da
hepatite B durante o parto tem grande chance de
desenvolver uma hepatite crônica, assim como as
crianças que têm contato com o vírus B antes de 1
ou mesmo 5 anos de idade.
Isso acontece porque o sistema imunológico da
criança ainda não está plenamente formado.
Adquid tantiaquin bacuë usunquidën ismedac aid nënaid tantianquin, adoshombic
bacuë tish-shumbic dauën semequin nënnushe queshun. Bacuë usunec hepatite
icquidën tishtantsëcquimbi semeta badiad abetsëc matanmiambobi
(imunoglobulinan) bacuën hepatite bedenquio iquenda.
Por isso a importância de as gestantes fazerem o pré-natal e da criança
receber as vacinas corretamente. No caso de gestantes portadoras do
vírus, é necessário que o recém-nascido receba a vacina e a
imunoglobulina nas primeiras 12 horas após o parto.
43
Hepatite D (Delta)
Hepatite D (Delta) Caid nec
Hepatite B icquidën hepatite D caid
bedenndac. Nënaid natiambo iquid caid
(D delta) nec, nëncuenash badenquio
icsauanquid nenda, hepatite B bëd daëdahs
badenquio isese icsa uanquid nec.
Hepatite B, D caid daëdi tsidtotanec
natianbo icquid nënaid nendac, hepatite
aguda caid pacquidi mimbi bëdamboen
dauë chiac, comapenec chonuadenquio
iquec tiboquec uec, pete utsiutsien penquio,
cachaça caído aquenquio icquin chedo iqued
bëdantebi nec.
Hepatite aguda + hepatite D: hepatite B,
hepatite D aid daëdi daëdash nënec pucu
nuambo iquec pobidisquer nënuanquid nec,
acte nuambo pucun iquec aid (cirrose)
quequin cuënec adquid icsho badedquio
(médico) ismetequid iquec.
O vírus da hepatite D só ataca quem tem a
hepatite B. Ele é mais agressivo para o corpo do
que o da hepatite B, e a gravidade da doença
depende do momento da infecção.
Infecção ao mesmo tempo dos vírus D e B:
na maioria das vezes, os sintomas são iguais aos
da hepatite B aguda. A recomendação consiste em
repouso, dieta e proibição do uso de bebidas
alcoólicas por um ano. A coinfecção pode ter
completa recuperação.
Infecção pelo vírus D em portadores do
vírus B: nesses casos, o fígado pode sofrer danos
graves, e a pessoa ficar muito
doente. O diagnóstico da hepatite D deve ser feito o mais rápido possível, e o tratamento
dos brancos só pode ser indicado
por médico especializado.
Vírus D - VHD
Nënenquiocquin intac chicmeshun ismeta (sorologia) nënaid icsho istuidnuen.
Para confirmar se a pessoa tem hepatite, é preciso fazer exame de sangue.
(sorologia específica para hepatites).
44
Mitsipaden
Hepatite B, D bedpec?
• Hepatite icquid chudquin adembidi
bedec.
• Relações sexuais desprotegidas com
portador do vírus.
• Nënquidën intaquën nocosh quequin
bedec, naden: chëuën icqui nocosh
quequin, pinchuc siadaidën siadquin,
cuibu cheten, utsinan chëdquin, utsin
mucuqueten mucuquequin aid nënaid
bedendac.
• Contato com secreções e sangue contaminado, por meio do compartilhamento de
objetos perfurocortantes em escarificações
e tatuagens; de agulhas, lâminas de barbear
e escovas de dente.
• Anin bacuë naden nënaid mened
ëquëduc usunquin adshumbic tishquin.
Adem aton bacuë menendac nënaid.
• Transmissão vertical: da mãe para o filho, na
gravidez e no parto.
Foto: © UNESCO/Edson Fogaça
.
Como pega
hepatite B ou D?
45
Mitsi paden matsesen hepatite B D
caid bedenquio icpec?
• Camisinhan shui dapucshun chudquin.
• Shui dapucshunnuidquio chudquin
bedenquio iquendac, mim chudo
uidtsëqui chudquin minbi
• Hepatite bedenquio iquendec, pinchuc,
cuibu chështe, chëshëten tansiadaid,
biushëmpin chiaid tuiscaic intacquën
nocosh quenquio icquin, tantsis taste
utsinan tasenquio icquin mimbi
bedenquio iquec. Adquid tantiaquin
bacuë usunquidën ismec aden nënaid
tantianquin adoshombic bacuë
tish-shumbic semed dauën, nënnushe
queshun. Bacuë usunec hepatite
icquidën tishacshobic badedquio
semetiad iqued bacuëmpi
(imunoglobulinan) abi tishaid uëshë
matanambobi dauën setequid nec
46
Como a pessoa pode evitar
pegar as hepatites B e D?
• Usar camisinha nas relações sexuais.
• Não compartilhar objetos perfurocortantes.
• Impedir que a mãe transmita para o filho,
durante a gravidez ou no parto: vacina e
imunoglobulina nas 12 primeiras horas
após o nascimento.
Foto: © UNESCO/Edson Fogaça
Hepatite B Setequid Dauë
Hepatite B 3 teden séc. bëiudquio
seshumbic 30 ted ushtanquin apiden séc
daëdoaquin, adoshombic nainquimbi 6 ted
uëshë nidmeshum séc. Aden bëdamboen
tanquioquin siaidën matsés hepatite B D
caidën bëdenquio iquenda, hepatite
bedambobi siaidën.
Vacinas hepatites B
Vacinas hepatite B: três doses, com intervalo de
30 dias entre a 1ª e a 2ª, e de cinco meses entre
a 2ª e a 3ª.
A vacina da hepatite B, ao imunizar a pessoa,
a protege também contra o vírus da hepatite D.
Foto: © Acervo CTI
Medicon nuidtsëqui tantiec hepatite utsin utsied nënquido dauë chemetequid.
É o médico que, ao ter o resultado dos exames, indicará o
tratamento adequado para cada pessoa.
48
• Daëd dauë iquec hepatite icquidën
chetequid Interferon caid pinchu
quën sete.
• Adtanequic utsi (antirretrovirais
comprimido) setebëd chete iquec.
Existem dois tipos de remédios
para tratar as hepatites
• Injetável: Interferon alfa ou Interferon
peguilado.
• Via oral (comprimidos) – antirretrovirais:
Lamivudina, Ribavirina, Adefovir, Entecavir.
Foto: © UNESCO/Enrico Marone
Daëd dauë iquec hepatite
icquidën chetequid:
50
Foto: © UNESCO/Edson Fogaça
Mitsipaden Matsësen nënaid bedenquio idte tantiaped.
Nuqui, Matsés tsusiobon neste dadpen tantiaquid nec, nënenquio ictequid
neste tantiaquido nuqui nec. Acshumbic pete icsaimbi penquio icquin,
icsaimbi pequin nëishën nënaid bedmane quequid matsés nec.
Chidon bacuë usundoan utsi utsien nëish cuesenquio, penquio iqued
chido bëta bacuëmpi nëishën cuidnushe queshun. Matsés bacue
usunquëdën penushen queshun nëishd bëdaidquio pequid nec.
A prevenção de doenças sob o ponto de vista Matsés
Nós, Mayoruna, temos muitas práticas tradicionais de
prevenção de doenças. Entre elas, estão as dietas alimentares
para prevenir a transmissão de doenças dos bichos.
Quando a mulher está grávida, ela e o pai da criança não
podem comer, e nem mesmo ver certos animais, para não
comprometer a saúde da mulher e do recém-nascido.
51
Nuqui naido chuiquinbi nënaid
bedte chiaid
• Nënaidën DST/Aids icquid chudquin
bedec, adenbidi shui dapucambobi
chudquin hepatite B hepatite D caid
nënaid bedec.
• Biushën chiaid mëntsisën tishec intaquën
nocosh quequin bedec, hepatite nënquid
datuiscaquin.
• Nënquidën matish peshunen adembidi
nënaid bedec.
• Hepatite nënquid chëuë icquid
mish-shunquin mimbi bedec. Uënësaid
daiuntsëc tsadquin adembidi bedec.
• Daucaidën sequin uicchun capidaidën
adenbidi nënaid bedec.
• Chështen cuesadaidën intac mishshunquin, nisin piaid intac mishquin
adenbidi bedec.
• Utsi mucuquiedën mucuquequin nënaid
bedec, adenbidi utsin cuibu shështen
shëshquin bedendac.
52
• Utsibo matasadaidën matasanten
adshumbi shiden, bacuë tishaid nicchun
nitiac adenbidi nënaid bedec.
• Bacuë tishmec mëdante mëpucudambobi
tishmequin adembidi nënaid bedendac.
• Hepatite nënquide chido utsin tishaid
bacuë chishmequin nënaid bedec.
• Nënquid dëmuadaid dëmbidi utsi-utsiec
dëmuadquin nënaid bedec.
Práticas Matsés e risco de
transmissão de doenças
• Relacionar-se sexualmente com pessoas
portadoras de DST/Aids e/ou portadores do
vírus da hepatite B e D sem usar
preservativo;
• Espocar picada de pium com unha ou com
dente nas pessoas portadoras;
• Espocar piolho de pessoas portadoras;
• Ter contato com as secreções da pessoa que
tem hepatite e que acaba de morrer;
• Preparar injeção de sapo com saliva para
aplicação nas pessoas;
• Ter contato com sangue contaminado ao
cuidar de cortes e ferimentos ou ao sugar
picada de cobra em pessoas portadoras dos
vírus das hepatites;
• Compartilhar escova dental ou lâmina de
barbear com pessoas portadoras;
• Usar material do branco (tesoura, gilete) não
esterilizado para cortar cordão umbilical de
recém-nascidos;
• Fazer parto de gestante sem luvas;
• Amamentar a criança de outras pessoas
tendo hepatites ou sendo HIV positivo;
• Compartilhar o cano do rapé (rumê-rewê)
com pessoa portadora.
53
Mitsi paden nënaid bedenquio icpec
DST/Aids, hepatite caído, naden
naquin bedenquio iquec.
• Nënenquio icquidën ma hepatite
bedenquio icnu quequin chuibanaid.
• Evitar que as pessoas que não têm hepatites
e não são imunes adquiram a doença;
• Hepatite B caidën nënquidën adembidi
ma hepatite bedenquio icte chuitiad
iquenda.
• Impedir que os portadores do vírus da
hepatite B sejam infectados pela hepatite D;
• Bëdamboen isquin nënquid nec queshun
istac.
• Hepatite B hepatite D caidën nënquidon
utsibo nënenquio icmenenu quechun
chuiquid.
54
Estratégias de prevenção às
DST/Aids e hepatites virais
• Reduzir os danos naqueles que são
portadores do vírus;
• Evitar que os portadores do vírus das
hepatites B e D transmitam a doença para
os demais parentes.
Foto: © UNESCO/Edson Fogaça
Shui dapucshun chudtac quec onquiaid
matsesen tantiac tantiadentsëquio iquenda,
adidnubic chotaquën tantiac bëdambo
iquec, abi maisi chido chudquin nënaid
bedmane quequin tantiaquin nadnenaid
camisinha nenda. Panubic matsesën
nëbimbobi camisinha isbenaid nec, aden
nëbimbobi isbenshun tantientsëquio iquec,
adembi yuecpambocshon camisinha
dapudshun chudanec. Icsatepenquio
camisinha nenda, chido chuquin nënaid
bedenquio idte, chidon bacuë
usundomenquio ictequid nenda.
O uso de camisinha entre os parentes ainda
não é muito aceito, e é complicado falar disso.
Pior ainda é falar com as mulheres, porque
muitas não aceitam usar camisinha na relação
sexual. Por isso, é importante que se tome
cuidado ao explicar como usar a camisinha.
O fato de os parentes começarem a conhecer a
camisinha agora, faz com que ainda tenham
receio em usá-la; nesse caso, tem que ser
explicado reforçadamente por que e para que
é necessário usá-la, esclarecendo que a
camisinha serve tanto para proteger das
doenças transmitidas via relação sexual,
quanto para evitar a gravidez indesejada.
55
Nuquinac yacnoshon chiaid
• Abitedi tabadtoash onquec matsés
chuiquidapa, dauë chemequid bacuë
dada uamequid, bacuë tishmequid aid
tedshun, chuibanec nënaid chiec
onquec, mitsi paden nënaid bedenquio
nuqui icpe, isnuna chiac padomboec
icnuna quequin abitedi chuibanec
onquec.
• Nënquidën mëntsis ta-saidëmbidi
tasquin nënaid bedec, adembidi
matasadten matasadquin nënaid bedec.
• Shui dapucshun nuidquio chido
chudantac chotac chudquin adenbidi
icta quequin chuitiad iquec.
• Hepatite nënaid tantienquio icsho
tantiabenquim chiec onquec, adashic
nuqui aidën nënec nadec bëdantequid
iquec quequin chiec.
• Hepatite nënquido bëdanbuen isnuna,
abed icquin nesten chedo nesmequin,
bëdambuen pemequi, chonoad nenquiocquin
aden chedo istiad iquec nënquid.
• Nënquid naden acmetiad iquec: cobisan
tapun, iuichuda bitsi acmequin
codocashun. Aden nënquid nesmete,
admete matsesëmbi nimëduc icquid
istuidac bëdambom ictsiash.
56
Foto: © Acervo CTI
Foto: © UNESCO/Enrico Marone
Ações da comunidade
• Reunir todos moradores da comunidade
indígena junto com cacique, lideranças,
pajés, parteiras, professores e AIS para
orientar homens e mulheres sobre as
formas de transmissão das DST/Aids e
das hepatites, para criar estratégias
de prevenção;
• Divulgar informações sobre as hepatites
virais (suas causas, formas de transmissão,
prevenção e tratamentos);
• Iniciar cuidados especiais com os portadores
do vírus da hepatite (repouso,
alimentação, acompanhamento diário);
• Preparar remédio do mato para os
portadores dos vírus das hepatites;
• Evitar bebidas alcoólicas;
• Incentivar o uso de preservativos em relações
sexuais mantidas com não índios e também
entre parentes.
57
Dauë chemequidon chiaid
58
• Nënaid naden bedendac quequin abitedi
onquequin chiec, aden bedash
abitedimbo nëncuededendac matsés,
nënaid aden bedash dauë chec
bëdantequid iquec quequin chiec.
• Pinchuquën abitedshun semetiad
iquendac.
• Intac chicshun (sorologia) issun icbo
ismequin mibi nënenquio iquendac
quequim chiec, adshumbic apiden intac
chicshun ismetequid iquec, chuibanquin
mibi nënenquio iquec quequin, nënquidic
mibi nënec quequin chiec, ma tantianu
queshun.
• Bacuë usunquidën insmetequid, iquec,
bacuë tanmequin.
• Tishtsëcshobi bacuëmpi pinchuquën
setiad iquendac, aden seshun dauë
nainquin semetac.
• Matsés iacnobi (camisinha) dapucshun
chudte icmetiad iquendac.
• Hepatite nënquidon chete dauë,
pinchuquën sete, ismetiad iquec matsés
yacnobi, nënquid nënquidquien dauë
ismeshunquin ma átona yacnoshombi
chenu queshun.
• Divulgar informações válidas sobre DST/Aids
e hepatites virais (suas causas, formas de
transmissão e prevenção e tratamentos), em
linguagem adequada ao contexto
intercultural da atenção à saúde dos povos
indígenas no Vale do Javari;
• Disponibilizar os resultados das sorologias
dos pacientes e providenciar novas
sorologias quando necessário;
• Vacinar todas as pessoas das aldeias;
• Vacinar e administrar a imunoglobulina nos
recém-nascidos de mães portadoras de
hepatites B e B/D;
• Garantir o acesso das gestantes às consultas
e aos exames de pré-natal para HIV, sífilis e
hepatite B;
• Disponibilizar preservativos para as comunidades indígenas da TI do Vale do Javari.
• Disponibilizar tratamentos e medicamentos
– injetáveis e orais – para a totalidade dos
portadores crônicos de hepatite B e com
coinfecção B e D.
Foto: © UNESCO/Edson Fogaça
Ações dos serviços de saúde
Oficina Marubo para elaboração de material de prevenção às DST/Aids e hepatites virais
Coordenação técnica da oficina
Luciane Ouriques Ferreira
Participantes
Roberto Oliveira Mayoruna (AIS) Nova Esperança
João Ëpë Mayoruna (Prof.) Nova Esperança
Francisco Gonsalves dos Santos (AIS) Aldeia 31
Benê Dunu Mayoruna (AIS) Cruzerinho
Davi Flores Mayoruna (AIS) Aldeia Flores
Antônio Ombo Mayoruna (AIS) Aldeia Soles
Oscar Ferreira Mayoruna (AIS) Aldeia Terrinha
Sever Capistana Mayoruna (EST.) Aldeia Terrinha
Benito André Mayoruna (AIS) Aldeia Lobo
Gerveson Gomes Binan Mayoruna (AIS) Aldeia Lobo
Victor da Silva Mayoruna, Aldeia Esperança
60
Para realizar esta oficina, a UNESCO contou
com a cooperação das seguintes instituições:
Frente de Proteção Etnoambiental /
Fundação Nacional do Índio (FUNAI)
Fundação Alfredo da Mata (FUAM)
Centro de Trabalho Indigenista (CTI)
Departamento de DST, Aids e Hepatites Virais
do Ministério da Saúde (DDST/Aids/HV-MS)
Distrito Sanitário Especial Indígena Alto Solimões
do Ministério da Saúde (DSEI)
para povos indígenas do Vale do Javari – volume 2 – Mayoruna
Série Javari: educação preventiva para DST/HIV/Aids e hepatites virais
Nënaid Bedenda Quequin Chiaid Nec
DST/Aids e Hepatites Virais
Mayoruna (Matsés)
Falando sobre Prevenção às DST/Aids e Hepatites Virais • Mayoruna (Matsés)
Download