Confrontando o Território com a Desigualdade Socioespacial da cidade de São Luís-MA/Brasil Júlia Kátia Borgneth Petrus ADVERTIMENT. La consulta d’aquesta tesi queda condicionada a l’acceptació de les següents condicions d'ús: La difusió d’aquesta tesi per mitjà del servei TDX (www.tdx.cat) ha estat autoritzada pels titulars dels drets de propietat intel·lectual únicament per a usos privats emmarcats en activitats d’investigació i docència. No s’autoritza la seva reproducció amb finalitats de lucre ni la seva difusió i posada a disposició des d’un lloc aliè al servei TDX. No s’autoritza la presentació del seu contingut en una finestra o marc aliè a TDX (framing). Aquesta reserva de drets afecta tant al resum de presentació de la tesi com als seus continguts. En la utilització o cita de parts de la tesi és obligat indicar el nom de la persona autora. ADVERTENCIA. La consulta de esta tesis queda condicionada a la aceptación de las siguientes condiciones de uso: La difusión de esta tesis por medio del servicio TDR (www.tdx.cat) ha sido autorizada por los titulares de los derechos de propiedad intelectual únicamente para usos privados enmarcados en actividades de investigación y docencia. No se autoriza su reproducción con finalidades de lucro ni su difusión y puesta a disposición desde un sitio ajeno al servicio TDR. No se autoriza la presentación de su contenido en una ventana o marco ajeno a TDR (framing). Esta reserva de derechos afecta tanto al resumen de presentación de la tesis como a sus contenidos. En la utilización o cita de partes de la tesis es obligado indicar el nombre de la persona autora. WARNING. On having consulted this thesis you’re accepting the following use conditions: Spreading this thesis by the TDX (www.tdx.cat) service has been authorized by the titular of the intellectual property rights only for private uses placed in investigation and teaching activities. Reproduction with lucrative aims is not authorized neither its spreading and availability from a site foreign to the TDX service. Introducing its content in a window or frame foreign to the TDX service is not authorized (framing). This rights affect to the presentation summary of the thesis as well as to its contents. In the using or citation of parts of the thesis it’s obliged to indicate the name of the author. Programa de Doctorado Geografía, Planificación Territorial y Gestión Ambiental CONFRONTANDO O TERRITÓRIO COM A DESIGUALDADE SOCIOESPACIAL DA CIDADE DE SÃO LUÍS-MA/BRASIL Tesis Doctoral presentada por JÚLIA KÁTIA BORGNETH PETRUS Director de la Tesis: DRA. ISABEL PUJADAS RÚBIES Barcelona – Espanha Inverno/2013 373 BIBLIOGRAFIA ABELÁN, Antonio at al. La Población del mundo. Espanha: Editorial Sintesis, 1998. ACTIONAID - Organização não Governamental Quem realmente combate a fome? HungerFree, 2010. Disponível em: http://www.actionaid.org/. Acesso em: 12 nov 2011. ALARCÓN, María Teresa. El plan Cerdà para Barcelona y el urbanismo argentino del siglo XIX. Area Digital n. 2, 2002. ALBUQUERQUE, Mácio Augusto de. Estabilidade em análise de agrupamento (cluster analysis). Dissertação, 2005. AMYRTA Sen. Los conceptos de la pobreza. Comercio Exterior, v. 42, n. 4, abril de 1992. ANDRADE, Manuel Correia de. A questão do território no Brasil. São Paulo: Hucitec,1995. ARQUEO. Org. Portal de arqueologia ibérica, sem obscurantismo e religiosidade. Disponível em: http://algarvivo.com/arqueo/romano/vitruvio.html. Acesso em: 17 jan. 2011. BANCO MUNDIAL. Pobreza no Mundo. 1990-1991. BANCO MUNDIAL. Relatório sobre o Desenvolvimento Mundial: Luta contra a pobreza de 2000/2001(2002:12) – Panorama Geral. Estados Unidos: Oxford University Press, Banco Mundial, 2000. BANCO MUNDIAL: Informe sobre el Desarrollo Mundial 2006. Madri: MundiPrensa, 2006. BARROS, Aidil; LEHFELD, Neide. A pesquisa científica. In: BARROS, Aidil; LEHFELD, Neide. Fundamentos de metodologia São Paulo: 2. ed. ampl.Mc GrawHill do Brasil, 2000. BEAUJEU-GARNIER, Jacqueline. Geografia Urbana. Lisboa: Fundação Calouste Gulbenkaian, 2010. BERLIN. I. Dos conceptos de liberdad: en liberdad y necesidad em La historia, Revista de Occdente, Madri: 1974. BERRIEL, Carlos Eduardo Ornelas. "Uma utopia do cinquecento: "Mondo savio e pazzo", de Anton Francesco Doni". In Remate de Males n. 22, IEL-Unicamp, 2002. BERRIEL, Carlos Eduardo Ornelas. Cidades Utópicas do Renascimento: Ciência e Cultura v..56, n.2, São Paulo, Abril./Junho de 2004. Disponível em:.http://cienciaecultura.bvs.br/pdf/cic/v56n2/a21v56n2.pdf. Acesso em: 12 ago. 2011. 374 BORDO, Adilson Aparecido et al. As diferentes abordagens do conceito de território. Disponível em: http://www.fesfsus.net.br/guiadotrabalhador/As%20Diferentes%20Abordagens%20d o%20Conceito%20de%20Territ%C3%B3rio.PDF. Acesso em: 7 set. 2010. BORJA, Jordi. La ciudad Conquistada. Madrid: Alianza editorial. 1º edicion 2003; 1ª reimpresión, 2005. BRASIL AINDA ESTÁ LONGE DE ATINGIR METAS DE EDUCAÇÃO para 2015, diz Unesco. Fundação Lauro Campos: Socialismo e Liberdade. Disponível em: http://www.socialismo.org.br/portal/educacao/66noticia/360-brasil-ainda-esta-longe-de-atingir-metas-de-educacao-para2015-diz-unesco. Acesso em: 12 jul.2012. BRASIL. Constituição (1988). Título VIII: Da Ordem Social. Capítulo III: Da Educação, da Cultura e do Desporto. Seção I: Da Educação. Disponível em: http://www.dji.com.br/constituicao_federal/cf205a214.htm. Acesso em: 23 ago.2012. BRASIL. Indicadores de Desenvolvimento Sustentável. 2002. Revista Estudos e Pesquisa. v. 2. Disponível em: http://es.scribd.com/doc/36407824/34/Acesso-aoservico-de-coleta-de-lixo-domestico. Acesso em: 23 abr. 2012. BRASIL. Indicadores de Desenvolvimento Sustentável. 2002 Estudos e Pesquisa Informação Geográfica. Rio de Janeiro: n. 2. IBGE, 2000. BRASIL. Ministério do Desenvolvimento Social. Bolsa Família. Disponível em: http://www.mds.gov.br/bolsafamilia. Acesso em: 05 maio 2012. BUNGE, M. Teoria e Realidade. São Paulo: Editora Perspectiva S.A., 1974. BURNETT, Frederico Lago. Urbanização e Desenvolvimento Sustentável: A sustentabilidade dos tipos de Urbanização em São Luís do Maranhão. São Luís: Editora UEMA, 2008. CAPITAL AMERICANA DA CULTURA. A cidade brasileira de São Luís será a Capital Americana da Cultura em 2012 coincidindo com o 4º Centenário da sua fundação. Disponível em: http://www.cac-acc.org/news.php?id=117. Acesso em: 12 out.2011. CAPEL, Horacio. La morfología de las ciudades: sociedad, cultura e paisaje urbano. Barcelona: Ediciones den serbal, 2002. CAPEL, Horacio. Ciencia, Innovación Tecnológica y Desarrollo Económico en la Ciudad Contemporánea. Scripta Nova. Revista Electrónica de Geografía y Ciencias Sociales. Universidad de Barcelona [ISSN 1138-9788]. N. 23, 15 jun.1998. http://www.ub.edu/geocrit/sn-23.htm. Acesso em: 22 jun. 2011. CARNEIRO Carla Bronzo Ladeira; COSTA Bruno Lazzarotti Diniz. Gestão Social: O que há de novo? Belo Horizonte, Fundação João Pinheiro, 2ª v., 2004. CARNEIRO, Ígor Braga. O Plano Cerdà: A nova Barcelona proposta por Cerdà. Maio 2007. Disponível em: http://planocerda.blogspot.com.br/2007/05/refernciasbibliogrficas.html. Acesso em: 09 ago.2011. 375 CASTELLS, Manuel. La question urbana. España: España editores S.A, 1974. CASTELLS, Manuel. A questão urbana. Rio de Janeiro: Paz e Terra, 1983. CASTELLS, M. El auge de la ciudad dual: teoría social y tendencias sociales. Alfoz, n. 90,1991. COMISIÓN ECONÓMICA PARA AMÉRICA LATINA (CEPAL) Disponível em: http://www.eclac.org/. Acesso em: 23 fev.2011. CERDÁ. Ildefonso. Discurso: Proyecto de Barcelona. Barcelona: 1861. CHAPLIN, Charles. Tempos Moderno. Categoria Filme, 1936. Disponível em: http://www.youtube.com/watch?v=XFXg7nEa7vQ. Acesso em: 12 fev. 2010. CHUECA GOITIA, Fernando. Breve historia del urbanismo, Madrid: Alianza Editorial, 3ª edición, 2011. CIMADAMORE, Alberto D; CATTANI, Antonio David (org). Produção de pobreza e desigualdade na América Latina. Porto Alegre: Tomo Editorial Ltda, 2007. COLIN, Jones. Paris, biografia de uma cidade. Porto Alegre: LP&M, 2009. CORTINA, Adela; PEREIRA, Gustavo. Pobreza y liberdad: erradicar la pobreza desde el enfoque de Amartya Sen. Madrid: Editorial Tecnos, 2009. CORREIA, Márcia. Pobreza e desigualdades têm múltiplas causas. Universidade Metodista de São Paulo: Espaço e cidadania. Disponível em: http://www.metodista.br/cidadania/numero-40/pobreza-e-desigualdade-temmultiplas-causas. Acesso em: 16 set. 2011. CORRÊA, Roberto Lobato. Região e organização espacial. São Paulo: Ed. Ática, 1986. CORRÊA, Roberto Lobato. O Espaço Urbano. São Paulo: Ed. Ática, 1989. CORRÊA, Roberto Lobato. “Espaço, um conceito chave da geografia”. In: CASTRO, Iná Elias de, GOMES, Paulo Cesar da Costa, CORRÊA, Roberto Lobato (org.). Geografia: conceitos e temas. Rio de Janeiro: Bertrand Brasil, 1995. CORRÊA, Roberto Lobato. Região e Organização espacial. São Paulo: Ed. Ática, 1987. COSTA. Fernando Nogueira da. Analfabetismo no Brasil. Cidadania e Cultura. Disponível em: http://fernandonogueiracosta.wordpress.com/2011/05/24/analfabetismo-no-brasil/. Acesso em: 14 jul. 2012. CRESPO, Antônio Pedro Albernaz; GUROVITZ, Elaine. A pobreza como um fenômeno multidimensional. RAE-Eletrônica, v.1, n. 2, jul-dez/2002. Disponível em: http://www.scielo.br/pdf/raeel/v1n2/v1n2a03.pdf. Acesso em 25 maio 2011. CRITÉRIO DE CLASSIFICAÇÃO ECONÔMICA DO BRASIL (CCEB). Disponível em: http://www.marketanalysis.com.br/arquivos-download/biblioteca/cceb-1.pdf. Acesso em: 2 ago. 2012. 376 DAVIS, Mike. Planeta de Ciudades Miséria. Madrid: Foca, ediciones y distribuiciones generales, S.L., 2007. DECLARAÇÃO E PROGRAMA DE AÇÃO DE VIENA. Conferência Mundial sobre Direitos Humanos. Viena. 14-25 de Junho de 1993. DECLARAÇÃO UNIVERSAL DOS DIREITOS DO HOMEM. Disponível em: http://portal.mj.gov.br/sedh/ct/legis_intern/ddh_bib_inter_universal.htm. Acesso em: 22 abr. 2012. DEFINICIÓN DE LA POBREZA. Capitulo 2 – Disponível em: http://www.elabrojo.org.uy/documentos/lavoz/vol1c2.pdf - Acesso em: 22 set.2011. DELEUZE, Gilles; PARNET, Claire. Dialogues. New York: Columbia University Press. 2007 DELEUZE, Gilles; GUATTARI, Félix. Mil Platôs: Capitalismo e Esquizofrenia. V 1. Rio de Janeiro: Editora 34, 1995a (2000). DELEUZE, Gilles; GUATTARI, Félix. Introdução: Rizomas. In Mil Platôs: Capitalismo e Esquizofrenia. Vol. 1. Tradução de Aurélio Guerra Neto e Célia Pinto Costa. Rio de Janeiro: Editora 34,1995 DELEUZE, Gilles; GUATTARI, Félix. Mil Platôs: Capitalismo e Esquizofrenia. Vol 5. Rio de Janeiro: Editora 34,1997b (1980). DENEULIN, Séverine. Valores, ellecciones y los limites del liberalismo en el enfoque de las capacidades. In Cortina, Adela y Pereira, Gustavo. Pobreza y liberdad: erradicar la pobreza desde el enfoque de Amartya Sen. Madrid: Editorial Tecnos, 2009. DIAGRAMA N2 – Cidade Jardim. Disponível em: http://urbanidades.arq.br/bancodeimagens/displayimage.php?album=5&pos=2. Acesso em 3 set 2011. DIAS, Adelaide Alves. Da educação como direito humano aos direitos humanos como princípio educativo. In Educação em Direitos Humanos: fundamentos teórico-metodológicos. Disponível em: http://memoriaenelmercosur.educ.ar/wpcontent/uploads/2010/04/cap3artigo4.pdf. Acesso em: 10 jun.2012. DI RIENZO, Julio Alejandro; MACCHIAVELLI, Raúl Edgardo; CASANOVES, Fernando. Modelos lineales mixtos : aplicaciones en InfoStat. Córdoba/Argentina: 1a. ed. Grupo Infostat, 2011. DICIONÁRIO do Aurélio. Disponível em: http://www.dicionariodoaurelio.com/. Acesso abr. 2009 a out 2012. DICIONÁRIO Michaelis. Disponível em: http://michaelis.uol.com.br/. Acesso em: jan. 2009 a out. 2012. DICIONÁRIO Priberam da Língua Portuguesa. Disponível em http://www.priberam.pt/dlpo/sobre.aspx. Acesso em: jan 2009 a out. 2012. 377 DINIZ, Juarez Soares. As condições e contradições no espaço urbano de São Luís (MA): traços periféricos. Ciências Humanas em Revista - São Luís, V. 5, n.1, julho 2007 DINIZ, Juarez Soares. Expansão e organização do espaço urbano em São Luís (MA). 1980/1990: uma abordagem sistêmica. São Luís: DEGEO/UFMA, 1993. (Monografia de Especialização). DELORS, Jacques. Educação um tesouro a descobrir. Relatório para a UNESCO da Comissão Internacional sobre Educação para o século XXI. Disponível em: http://ftp.infoeuropa.eurocid.pt/database/000046001-000047000/000046258.pdf. Acesso em: 12 jun. 2012. DUQUE BRASIL, Flávia de Paula. Território e territorialidades nas políticas sociais. In Gestão Social: O que há novo? Desafios e Tendências, Vol. 1, Belo Horizonte, Fundação João Pinheiro, 2004. EICHMAN JAKOB, Alberto Augusto. A Krigagem como Método de Análise de Dados Demográficos. São Paulo: UNICAMP, XIII Encontro da Associação Brasileira de Estudos Populacionais, 2002. ENGELS, Friedrich. Contribución al problema de la vivienda. 1872. Disponível em: <http://www.marxists.org/> http://marxists.org/espanol/m-e/1840s/48-manif.htm. Acesso em: 07 ago. 2011. ELSTER, Jon. Uvas amargas. Sobre la subversión de la nacionalidad. Barcelona: Península, 1988. ESPANHA. Instituto Nacional de Estadística de España. Disponível em: http://www.ine.es/. Acesso em 01 fev. 2012. ESPANHA. Real Academia Española. Disponível em: http://www.rae.es/rae.html. Acesso em: jun. 2009 a out. 2012. ESPIRITO SANTO, José Marcelo (org). São Luís: Uma leitura da cidade. São Luís: Instituto da cidade, 2006. ESTAPÉ, Fabian. Vida y obra de Idelfonso Cerdá. Barcelona: Ediciones Península, 2001. FARIAS FILHO, Marcelino Silva. Poder, Discursos e Contradições: breve análise da configuração e “modernização” do espaço urbano de São Luís nas décadas de 1920.- 1930. São Luís: 2004 (monografia). FELIX, Jorgemar Soares. Economia da Longevidade: uma revisão da bibliografia brasileira sobre o envelhecimento populacional. Disponível em: http://www.pucsp.br/desenvolvimento_humano/Downloads/JorgeFelix.pdf. Acesso em: 10 fev.2012. FERRERO, Ángel. Barcelona, oportuno centenário del Plan Cerdá. Disponível em: http://www.attacmadrid.org/d/11/100103114251.php. Acesso em: 08 nov. 2011. 378 FIGUEROA, Mário. Habitação coletiva e a evolução da quadra. Revista Vitruvius, Arquitextos 069.11, 06 feb. 2006. Disponível em: http://www.vitruvius.com.br/revistas/read/arquitextos/06.069/385. Acesso em: 06 set. 2011. FOUCAULT, Michel. De outros espaços. 1998. Disponível em: http://www.ufrgs.br/corpoarteclinica/obra/outros.prn.pdf. Acesso em: 15 abr. 2011. FOUCAULT, Michel. Microfísica del Poder. España: La Piqueta, 1978. FREITAG, Barbara. Teorias da cidade. Campinas/SP: Papirus, 2006. FREITAS. Eduardo. A população Brasileira. Disponível em http://www.brasilescola.com/brasil/a-populacao-brasileira.htm. Acesso em: 03 mar. 2012. FUTEMA. Fabiana. Desigualdade coloca Brasil em 109ª lugar no ranking mundial de exclusão social. Folha de São Paulo. 16/06/2004. Disponível em: http://www1.folha.uol.com.br/folha/dinheiro/ult91u85608.shtml. Acesso em: 14 jul. 2012. GARCÍA, José Luis. Antropología del Territorio. Madrid: Editora Josefina Betancor, 1976. GARCÍA DE DIEGO, Javier García-Bellido. Ildefonso Cerdà y el nacimiento de la urbanística: la primera propuesta disciplinar de su estructura profunda. Scripta Nova. Revista Electrónica de Geografía y Ciencias sociales. Barcelona: Universidad de Barcelona, 1 de abril de 2000, Nº 61. [ISSN 1138-9788]. Disponível em: http://www.ub.edu/geocrit/sn-61.htm. Acesso em: 16 set. 2011. GERSHMAN, J.; IRWIN, A. Getting a Grip on the Global Economy. In: KIM, J.Y.; MILLEN, J.V.; IRWIN, A.; GERSHMAN, J. Dying for Growth: Global Inequality and the Health of the Poor. Cambridge/ MA: The Institute for Health and Social Justice, 2000. GIRARD, Alain. Démographie. Problèmes Contemporains de Population, Paris: CDU, 1967 (Coll. "Les Cours de Sorbonne") GOTTMAN, J. La politique des Étas et sa Géographie. Paris: Armand Colin, 1952. GONZÁLEZ, Francisco de Jesús Aceves. La territorialidad Punto nodal en la intersección espacio urbano-procesos de comunicación-movimiento social. In. Comunicacióny Sociedad. Universidad de Guadalajara, n. 30, mayo-agosto1997. HAESBAERT, Rogério. Territórios Alternativos. São Paulo: Editora Contexto. 2009 HAESBAERT. O Mito da Desterritorialização: do “Fim dos Territórios” à Multiterritorialidade. 3ª.ed. Rio de Janeiro: Bertrand Brasil, 2007. HAESBAERT, Rogério & Limonad, Ester. O território em tempos de globalização. Revista Eletrônica de Ciências Sociais Aplicadas, n° 2 (4), vol. 1. 15 ago. 2007. Disponivel em: http://www.unifal- mg.edu.br/geres/files/territorio%20globaliza%C3% A7ao.pdf. Acesso em: 15 maio 2010. 379 HAESBAERT, Rogério. Des-territorialização e identidade: a rede “gaúcha” no Nordeste. Niterói: EdUFF, 1997. HAESBAERT, Rogério & BRUCE, Grauco. A Desterritorialização na obra de Deleuze e GuattarI. pesquisas do NUREG - Núcleo de Estudos sobre Regionalização e Globalização. HARVEY, David. Teoría revolucionaria y contrarrevolucionaria en geografía y el problema de la formación del ghetto. Cuadernos Críticos de Geografía Humana – Geocrítica, Barcelona, Ano I, n. 4, 1976. Disponível em: http://www.ub.edu/geocrit/geo4.htm. Acesso em: 22 set.2011. HARVEY, David. A justiça social e a cidade. São Paulo: Hucitec, 1980. HARVEY, David. Lutas pela reforma urbana: o direito à cidade como alternativa ao neoliberalismo. Palestra inaugural do Fórum Nacional de Reforma Urbana. Traduzido por Fernando Alves Gomes. Belém/Brasil. Disponível em: http://www.deriva.com.br/?p=46. Acesso em: 22 set.2011. HOWARD, Ebenezer. Cidades-Jardins de amanhã. São Paulo: Hucitec, 1996. HONNETH, Axel. Luta por reconhecimento: a gramática moral dos conflitos sociais. São Paulo: 2ª ed. Ed. 34, 2009. INSTITUTO BRASILEIRO DE GEOGRAFIA E ESTATÍSTICA (IBGE). Censo 2000. Brasília. Disponível em http://ibge.gov.br. Acesso de nov. 2008 a out. 2012. INSTITUTO BRASILEIRO DE GEOGRAFIA E ESTATÍSTICA (IBGE). Mulheres mais escolarizadas são mães mais tarde e têm menos filhos. Subtítulo: Metade dos jovens de 15 a 17 anos está fora do nível de ensino adequado. Disponível em: http://www.ibge.gov.br/home/presidencia/noticias/noticia_visualiza.php?id_noticia=17 17&id_pagina=1. Acesso em: 13 set. 2012. INSTITUTO BRASILEIRO DE GEOGRAFIA E ESTATÍSTICA (IBGE). Primeiros resultados definitivos do Censo 2010: população do Brasil é de 190.755.799 pessoas. Disponível em: http://www.ibge.gov.br/home/presidencia/noticias/noticia_visualiza.php?id_noticia=18 66&id_pagina=1. Acesso em: 13 set. 2012. INSTITUTO BRASILEIRO DE GEOGRAFIA E ESTATÍSTICA (IBGE). Pesquisa Nacional de Saneamento Básico - 2000. Disponível em: http://www.ibge.gov.br/home/presidencia/noticias/noticia_visualiza.php?id_noticia=16 91&id_pagina=1. Acesso em: 18 fev. 2012. INSTITUTO BRASILEIRO DE GEOGRAFIA E ESTATÍSTICA (IBGE). As mulheres no alvo das políticas públicas. Disponível em: http://www.ibge.gov.br/home/presidencia/noticias/noticia_visualiza.php?id_noticia=60 5&id_pagina=1. Acesso em: 12 abr. 2012. INSTITUTO BRASILEIRO DE GEOGRAFIA E ESTATÍSTICA (IBGE). Censo 2010: escolaridade e rendimento aumentam e cai mortalidade infantil. Disponível em: http://www.ibge.gov.br/home/presidencia/noticias/noticia_visualiza.php?id_noticia=21 25&id_pagina=1. Acesso em: 05 abr.2012. 380 INSTITUTO BRASILEIRO DE GEOGRAFIA E ESTATÍSTICA (IBGE). Sinopse do Censo 2010 – Maranhão. Disponível em: http://www.censo2010.ibge.gov.br/sinopse/index.php?dados=26&uf=21#topo_pirami de. Acesso em: 01 nov. 2011. INSTITUTO BRASILEIRO DE GEOGRAFIA E ESTATÍSTICA (IBGE). Sinopse do Censo 2010 – Maranhão. Disponível em: http://www.censo2010.ibge.gov.br/sinopse/index.php?uf=21&dados=26. Acesso em: 05 out. 2011. INSTITUTO BRASILEIRO DE GEOGRAFIA E ESTATÍSTICA (IBGE). Sinopse do Censo 2010 – Maranhão. Disponível em: http://www.censo2010.ibge.gov.br/sinopse/index.php?dados=6&uf=00. Acesso em: 04 nov. 2011. INSTITUTO BRASILEIRO DE GEOGRAFIA E ESTATÍSTICA (IBGE). IBGE divulga indicadores sociais dos últimos dez anos. Disponível em: http://www.ibge.gov.br/home/presidencia/noticias/noticia_visualiza.php?id_noticia=98 7. Acesso em: 04 out. 2011. INSTITUTO DE PESQUISA ECONÔMICA APLICADA (IPEA). Disponível em http://www.ipea.gov.br. Acesso de nov. 2010 a abr. 2012. JONES, Colin - Paris, biografia de uma cidade. Porto Alegre: LP&M.2009. JORNAL ATOS E FATOS. Trânsito de São Luís é caótico e sem planejamento. São Luís: 19.10.2010. JORNAL DA GLOBO. Expectativa de vida chega a 73,5 anos no Brasil em 2010, diz IBGE. Disponível em: http://g1.globo.com/brasil/noticia/2011/12/expectativa-devida-sobe-115-anos-em-tres-decadas-no-brasil-diz-ibge.html. Acesso em: 08 mar. 2012. JORNAL DA GLOBO. Veja os brasileiros mais ricos, segundo lista da Forbes. Disponível em: http://g1.globo.com/economia/negocios/noticia/2012/03/veja-osbrasileiros-mais-ricos-segundo-lista-da-forbes.html. Acesso 05 maio 2012. JORNAL PEQUENO. 70 mil família vivendo debaixo da ponte. Disponível em: http://www.jornalpequeno.com.br/blog/johncutrim/?p=23166. Acesso em 25 nov. 2011. KATZMAN, Rubén. La heterogeneidad de la pobreza. El caso de Montevideo. Revista de la CEPAL, n. 37, Santiago de Chile: abril de 1989. KAZTMAN, Rubén. Seducidos y abandonados: el aislamento Social de los pobres urbanos. Revista de la CEPAL, n. 75, Dez 2001. KHAN, A. S. e SILVA, L.M.R. Avaliação do projeto São José no Estado do Ceará: Estudo de caso (Relatório Técnico), 2002. KOGA, Dirce. Cidades entre territórios de vida e territórios vivido. São Paulo: Serviço Social e Sociedade, n. 72, 2002. 381 KOPP, Maurício Marini at al. Melhoria da Correlação Cofenética pela Exclusão de Unidades Experimentais na Construção de Dendrogramas. Revista da FZVA. Uruguaiana: v.14, n.2. 2007. KRUUK, Hans. Hunter and Hunted: Relationships Between Carnivores and peoples. Cambridge: United Kingdom at the University Press, 2002. LATOUCHE, Sergio. Pequeño tratado del decrecimiento sereno. Barcelona: Icaria Editorial S.A, 2007. LATOUCHE, Sérgio. A ocidentalização do mundo: ensaio sobre a significação, o alcance e os limites da uniformização planetária. Petrópolis: Vozes, 1994 (1989). LEFEBVRE, Henri. A cidade do Capital. Rio de Janeiro: DP&A, 1999. LEFEBVRE, Henry. A revolução urbana, Belo Horizonte: Ed. UFMG, 1999. LEFEBVRE, Henri. Espacio y política: el derecho a la ciudad II. Traducción: Janina Mul y Jaime Liars. Barcelona: Ediciones Península, 1976. LEFEBVRE, Henri. Le Droit à la ville, Paris: Anthropos Paris: (2nd ed.), Ed. du Seuil, Collection Points,1968. LE CORBUSIER. A carta de Atenas. São Paulo: Edusp/Hucited, 1993. LE GOFF, Jacques. As cidades medievais estão na gênese do estado moderno. revista Le Point, n. duplo 1684/1685, publicada originalmente 23 a 30 de dez. 2004.Disponível em: http://www.miniweb.com.br/historia/Artigos/i_media/cidades_medievais.html. Acesso em:16 set.2011. LEI ORGÂNICA DA ASSISTÊNCIA SOCIAL (LOAS). Lei 8742/93. LEMOS, José de Jesus Sousa. Mapa da Exclusão Social no Brasil: Radiografia de um País Assimetricamente Pobre. Banco do Nordeste do Brasil, segunda edição revisão, 2008. LEMOS, José de Jesus Sousa. Um projeto de redução da pobreza com externalidades ambientais positivas no estado do Maranhão. 2007. Disponível em: http://www.lemos.pro.br/admin/artcientifico/12654682664b6d836a5b819.pdf. Acesso em: 12 dez.2011. LEMOS. José de Jesus Sousa. Exclusão social no Brasil: radiografia dos anos noventa. Fortaleza/Brasil: Universidade Federal do Ceará, 2002. LIMA, Wilson. Chuva deixa rastro de estragos em São Luís. São Luís 16.02.2011. Ultimo segundo. Disponível em: http://ultimosegundo.ig.com.br/brasil/ma/chuva+deixa+rastro+de+estragos+em+São +Luís/n1238014757553.html. Acesso em: 07. Out.2011. MACIEL, Allysson, Percepção ambiental no bairro da Vila Luizão/São Luís/Ma. Disponível em: http://www.geea.uema.br/projetos/Percepcao%20Ambiental.pdf. Acesso em: 5 mar. 2012. 382 MANUAL do Censo Demográfico 2000. Agregado por Setores Censitários dos Resultados do Universo. Rio de Janeiro: 2. ed., Documentação do Arquivo, 2003. MANUAL do Censo Demográfico 2010. Base de informações do Censo Demográfico 2010: Resultados do Universo por setor censitário. Rio de Janeiro: Documentação do Arquivo, 2011. MAPA DO ANALFABETISMO no Brasil. Disponível em: http://www.estadao.com.br/especiais/mapa-do-analfabetismo-no-brasil,142319.htm. Acesso em 14 jul. 2012. MAPVIEW. Thematic Mapping and Spatial Analysis Software. USA: Copyright Golden Software, Inc. 2006. MARÍN, Juanjo Romero. La dramaturgia social. Dios y fuego en la Barcelona del siglo XIX. Universidad de Barcelona: Hispania Nova, Nº 1 (1998-2000). Disponível em: http://hispanianova.rediris.es/general/articulo/010/art010.htm. Acesso em: 03 abr.2010. MARQUES, Eduardo; TORRES, Haroldo. (Org.). Segregação, pobreza e desigualdades sociais. São Paulo: Senac São Paulo, 1ª ed, 2005. MARTINELLI, Marcelo. Mapas da Geografia e Cartografia Temática. São Paulo: Editora Contexto, 5ª Edição, 2010. MARX, Karl. Manifesto Comunista. São Paulo: Cidade do Homem, 1981. MARX, Karl. O Capital. São Paulo: Abril Cultural, 1983. MARX, Karl. Acervo de obras Marxistas. E-book. Disponível em: http://www.marxists.org/. Acesso em: 22 fev.2011. MAXIMIANO, Antonio Cesar Amaru. Teoria Geral da Administração: Da revolução urbana à revolução digital. São Paulo: 3ª edição. Atlas, 2002. MASLOW, Abrahan.H. Maslow no gerenciamento. São Paulo: Qualitimark, 2000. MAYA ÁLVAREZ, Eugenia e MARTÍNEZ HERRERA, Horacio. El Desafío de la Pobreza. Bogotá: Siglo del Hombre Editores, Fundación Social y Confederación Colombiana de ONG, 2001. MAX NEEF, M. Economic Growth end quality of lide: a threshold hypothesis. Ecological Economics. Volume 15. 1995. MEDEIROS FILHO, João Telésforo. Henri Lefebvre, inventor do direito à cidade. VI Encontro Anual da ANDHEP, Direitos Humanos, Cidades e Desenvolvimento, 16 a 18 de setembro de 2010, UnB, Brasília (DF): Disponível em: http://www.fotonblog.com/2011/08/henri-lefebvre-inventor-do-direito.html. Acesso em: 8 maio 2011. MEIRELES, Mário. História do Maranhão. São Paulo: Siciliano, 2001 [1962 ]. MONCAN, Patrice de; HERTEUX, Claude. La Paris d´Haussmann. Paris: Les Édition de Mécène, 2002. 383 MORAES, A.C. Bases da Formação Territorial do Brasil: O Território Colonial Brasileiro no Longo Século XVI. São Paulo: Hucitec, 2000. MORUS, Thomas, Utopia. ebookLiibres, Ridendo Castigat Mores, 2001. Disponível em: http://www.ebooksbrasil.org/eLibris/utopia.html. Acesso em: mar 2011. MUMFORD, Lewis. La cultura de las ciudades. T.I, Madrid: 1982. NAOE, Aline. Analfabetismo No Brasil evidencia desigualdades sociais históricas. ComCiência – Revista Eletrônica de Jornalismo Científico, LABJOR/SBPC. 17.02.2012. Disponível em: http://pontodepauta.wordpress.com/2012/02/17/analfabetismo-no-brasil-evidenciadesigualdades-sociais-historicas/. Acesso em: mar. 2012. NASCIMENTO SANTANA, Raimunda Nonata. Metamorfoses citadinas: Constituição do urbano, disputas territoriais e segregação sócio-espacial em São Luís/Maranhão/Brasil. Rio de Janeiro: Universidade Federal do Rio de Janeiro, 2003 (tese de doutorado). NAZARETH, José Manuel. Demografia – A ciência da população. Lisboa: Editorial Presença, 1996. NOTÍCIAS DA AMAZÔNIA. Disponível em: http://www.noticiasdaamazonia.com.br/. Acesso em: 22 fev. 2012. NOTÍCIAS DA AMAZÔNIA. Disponível em: http://www.noticiasdaamazonia.com.br/5470-ipea-coleta-de-lixo-e-rede-de-esgotomelhoram-mas-saneamento-e-agua-ainda-preocupam-na-regiao-norte/. Acesso em. 22 fev.2012. NUSSBAUM, Martha. Women and Human Development: The Capabilities Approach. New York: Cambridge University Press, 2000. (Traducicón castellana: Las mujeres y el desarrollo humano, Herder, Barcelona: 2002.) NUSSBAUM, Martha y SEN, Amartya. The Quality of Life. Oxford: Oxford University Press, 1993. ORGANIZAÇÃO DAS NAÇÕES UNIDAS (ONU). Relatório do Desenvolvimento Humano de 2005. ORGANIZAÇÃO DAS NAÇÕES UNIDAS (ONU) –– Population of Department of Economic and Social Affairs of the United Nations of Secretariat, Words Population Prospects: Revision of World Urbanization Prospects. 2006. Disponível em: http://esa.un.org/unpp. Acesso 27 mar. 2012. PACHECO, João Batista. O ambiente urbano de São Luís do Maranhão: relações sócio-espaciais dos agentes de construção e modelagem do bairro de São Francisco. São Luís: UFMA, 2002 (Dissertação de Mestrado). PANDOLFO, Adalberto at al. Avaliação e comparação de projetos de habitação com base no valor percebido pelo usuário Porto Alegre: Editora SGE, 2010. 384 PANDOLFO, Adalberto at al. Desenvolvimento de Ferramenta Computacional para Avaliação de Projetos de Habitação. Revista P&D em Engenharia de Produção n. 08, 2008. PATRICE, Moncan, de; CLAUDE, Herteux. La Paris d´Haussmann. Paris: Les Édition de Mécène, 2002. PEIXOTO, Afrânio. História do Brasil. 2ª edição em papel Biblioteca do Espírito Moderno - Série 3.ª - História e Biografia Cia. Editora Nacional,1944. Transcrição para e-Book, e-Books Brasil: 2008. PENSADORES CLASSICOS DA SOCIOLOGIA. Disponível em: http://www.brasilescola.com/sociologia/pensadores-classicos-sociologia.htm. Acesso em 09.jul.2011. PEREIRA, Gustavo. Preferencias adaptativas como bloqueo de la autonomía. In Cortina, Adela y Pereira, Gustavo. Pobreza y liberdad: erradicar la pobreza desde el enfoque de Amartya Sen. Madrid: Editorial Tecnos, 2009. PETRUS, Julia Kátia Borgneth. Caracterização Socio-econômico do Estado do Maranhão: Uma análise Construcrítica. Barcelona: 2009 (Dissertação). PETRUS, Julia Kátia Borgneth. Capital Social como Sustentáculo para o Desenvolvimento: O Caso do Distrito de Cachoeira – Maranguape – Ceará. Ceará/Brasil: 2005. (Dissertação) PINA, José Hermano; LEAL, Pedro Carignato. Tecnologias computacionais e ensino de geografia: Aplicação do Simcity como ferramenta para estudo e planejamento do uso e Ocupação do solo em uma cidade. Uberlândia: Caminhos de Geografia v. 10, n. 29, 2009. PNAD. Pesquisa Nacional por Amostra de Domicílios – IBGE. Disponível em: http://www.ibge.gov.br/home/estatistica/populacao/trabalhoerendimento/pnad2011/. Acesso em: 22 fev. 2012. PNUD. Atlas do Desenvolvimento Humano no Brasil. Rio de Janeiro: 2002. POCHMANN, M. (Org.) at al. Atlas da Exclusão Social: A Exclusão no Mundo. São Paulo: Cortez, 2004. PORTUGAL. Instituto Nacional de Estatística de Portugal. Disponível em: http://www.ine.pt/xportal/xmain?xpid=INE&xpgid=ine_main – Acesso dia 01 fev.2012. PUJADAS, Isabel Rúbies.; MENDIZÁBAL, E. Pobreza y exclusión social en España. Una visión geográfica de las poblaciones de riesgo, Revista de Geografia. Universitat de Barcelona Segona època. v.1, 2002. ISSN: 0048-7708. RAFFESTIN, Claude. Por uma Geografia do Poder. Tradução de Maria Cecília França. São Paulo: Ática, 1993. RATZEL, Friedrich. Geografia do Homem (Antropogeografia). In: Moraes, A. (org.) Ratzel. Sao Paulo: Ática, 1990. 385 REFORMA DE PEREIRA PASSOS - 1902-1906. Disponível em: http://www.marcillio.com/rio/hirevref.html. Acesso em 12 abr.2011. REMBISKI, Fabrícia Delfino. Plano de Cerdà para Barcelona. UFES, 2004. REVIVER. Epitácio Cafeteira (Org.). São Luís: Senado Federal, 1994. Schavelzon, Daniel. Arqueologia Histórica de Buenus Aires. La cultura material porteña de los siglos XVIII y XIX. Buenus Aires: Corregidor, 1991. RIBEIRO JUNIOR, José Reinaldo. Formação do espaço urbano em São Luís. São Luís: FUNC, 1999. RIO DE JANEIRO (Prefeitura). Coleção Estudos da Cidade. vida e obra de Pereira Passos. Rio de Janeiro: Rio Estudos 221, 2006. RODRIGUES, Natália. El Pan de Haussmann, Paris: Historia de la Arquitectura III Universidad de Morón, Eposto Sebastián, 1999. Disponível em: http://lancamentos.moderna.com.br/ensino-fundamental-2/historia/a-paris-dehaussmann/. Acesso em: 07 nov.2011. ROLNIK, Raquel. O que é cidade. São Paulo: Editora brasiliense, 3ª edição, 1994; 6ª reimpressão, 2009. ROLNIK, Raquel. É possível política urbana contra a exclusão? . Serviço Social e Sociedade. São Paulo: Editora Cortez, v. 72, 2002. Disponível em: http://raquelrolnik.files.wordpress.com/2009/08/politicaurbanacontraexclusao.pdf. SABOYA, Renato. Ebenezer Howard e a Cidade-Jardim. Urbanismo, Planejamento Urbano e Planos Diretores, 13 out. 2008. Disponível em: http://urbanidades.arq.br/2008/10/ebenezer-howard-e-a-cidade-jardim/. Acesso em: 06 mar. 2011. SÁNCHEZ DE JUAN, Joan-Anton. La "destrucción creadora": el lenguaje de la reforma urbana en tres ciudades de la europa mediterránea a finales del siglo XIX (Marsella, Nápoles y Barcelona). Scripta Nova. Revista Electrónica de Geografía y Ciencias Sociales. Universidad de Barcelona [ISSN 1138-9788]. Nº 63, 01 mayo 2000. http://www.ub.edu/geocrit/sn-63.htm. Acesso em: 23 jun. 2011. SANTOS, Milton. Sociedade e espaço: a formação social como teoria e como método. In: _____. Espaço e Sociedade: Ensaios. Petrópolis: Vozes, 1982, SANTOS, Milton. Espaço e Método. São Paulo: Nobel, 1985. SANTOS, Milton. Metamorfoses do Espaço Habitados: fundamentos Teórico e Metodológico da Geografia. São Paulo: Hucitec. 1988. SANTOS, Milton. A Urbanização Brasileira. São Paulo: Editora HUCITEC, 1993. SANTOS, Milton A força do lugar. In: SANTOS, Milton. A natureza do espaço. São Paulo: HUCITEC, 1996. SANTOS, Milton. O Papel Ativo da Geografia: Um Manifesto. Revista Território, Rio de Janeiro: ano V, n. 9. jul./dez., 2000. 386 SANTOS, Milton. Território e Dinheiros. In: Território e Territórios. Niterói: Programa de Pós Graduação em Geografia – PPGEO-UFF/AGB, 2002. Santos, Milton. O retorno do território. Observatório Social de América Latina. Buenos Aires: Ano 6, n. 16 (jun.2005), CLACSO, 2005. ISSN 1515-3282 SANTOS, Milton. Manual de Geografia Urbana. São Paulo: Editora da Universidade de São Paulo (EDUSP), 3ª edição, 2008. SANTOS, Milton. Estrutura, Processo, Função e Forma como categorias do método geográfico. 5. ed. São Paulo: Edusp, 2008. SANTOS, Milton. Pensando o espaço do Homem. São Paulo: Edusp, 2009. SANTOS, Milton. Por uma outra globalização do pensamento único à consciência universal.. Rio de Janeiro: Editora Record, 20ª edição, 2011. SARAIVA, Alessandra. IBGE: Brasil ainda tem 14,1 milhões de analfabetos. Disponível em: http://www.estadao.com.br/noticias/geral,ibge-brasil-ainda-tem-141milhoes-de-analfabetos,606738,0.htm. Acesso em: 15 jul. 2012. SCHILLING, Voltaire. A Paris de Haussmann, o artista da destruição. Disponível em: http://noticias.terra.com.br/educacao/historia/noticias/0,,OI4677883-EI12887,00A+Paris+de+Haussmann+o+artista+da+destruicao.html. Acesso em 2 jun 2011. SCHNEIDER, Wolf. De Babilônia a Brasília: A cidade como destino do homem, de Ur a utopia. Tradução de Guttorm Hanssen. . São Paulo: Boa Leitura, 2 ed. 1960. SCRIPTA NOVA. Revista Electrónica de Geografía y Ciencias Sociales. El ciudadano, la globalización y la geografía: .homenaje a Milton Santos. Barcelona: Universidad de Barcelona, 30 set. 2002, V.VI, Nº 124. [ISSN 1138-9788]. Disponível em: http://www.ub.edu/geocrit/sn/sn-124.htm. Acesso em: 16 jul. 2011. SEN, Amyrta. Los conceptos de la pobreza. Comercio Exterior, v. 42, n. 4, abril de 1992. SEN, Amartya. Desenvolvimento como Liberdade. São Paulo: Companhia da Letras, 2000. SEN, Amartya K. Sobre Conceptos y medidas de Pobreza. Universidade de Málaga. 1998. Disponível em: ˂http://www.eumed.net/cursecon/economistas/textos/sen-medida%20de%20la%20 pobreza.htm˃ ˂http://www.uv.es/=atortosa/sen-pobreza.htm˃. Acesso em jun. 2011 a dez. 2011. SIDRA. Banco de Dados Agregados – IBGE. Disponível em: www.sidra.ibge.gov.br/. Acesso em: 2011 e 2012, 12 jun 2010 a 30 set. 2012. SILVA, Francisco de Assis. História do Brasil. Sao Paulo: Moderna, 2ª ed. 1882. 387 SIURANA, Juan Carlos. Reducción der la pobreza y promoción de la liberdad desde la etica del discurso. In Cortina, Adela y Pereira, Gustavo. Pobreza y liberdad: erradicar la pobreza desde el enfoque de Amartya Sen. Madrid: Editorial Tecnos, 2009. SOUSA, Rainer. Socialismo Utópico. Disponível em: http://www.alunosonline.com.br/historia/socialismo-utopico.html. Acesso em: 05 abr. 2011. SOUTHEY, Robert. História do Brasil. Londres: 1819, v. 3.º, c. XLIV. SOUZA, Marcelo José Lopes de. O território: sobre espaço e poder. Autonomia e desenvolvimento. In CASTRO, I. E. de; GOMES, P. C. da C.; CORRÊA, R. L. (Orgs.). Geografia: conceitos e temas. Rio de Janeiro: Bertrand Brasil, 2001. SPENGLER, La decadencia de Occidente. Madrid: v.III, Taurus, 1985. SPITZ, Clarice. População urbana vai de 31% para 81% em 60 anos, aponta IBGE. Folha de São Paulo. São Paulo, 25 maio de 2007; Disponível em: http://www1.folha.uol.com.br/folha/cotidiano/ult95u135796.shtml. Acesso em: 23 fev.2012. SPOSATI, Aldaíza. Cidade em Pedaços. São Paulo: Editora basiliense, 2001. FUNDO DE POPULAÇÃO DAS NAÇÕES (UNFPA). Situação da população mundial 2007: Desencadeando o potencial do crescimento urbano. 2007. Disponível em: http://www.unfpa.org.br/Arquivos/swop2007.pdf. UNIVERSIDADE DE MÁLAGA. Técnicas de análisis Demográficos. Revista Académica Contribuciones a la Economía. Disponível em: http://www.eumed.net/ce/2006/alrs.htm. Acesso em: 26 nov. 2011. UNIVERSIDAD NACIONAL DE BOGOTÁ. Instituto de Estudios Urbanos (I.E.U). Bogotá / Colombia. Disponível em: http://www.institutodeestudiosurbanos.info/. Acesso em: 11 nov. 2010. UVO, C. B. A Zona de Convergência Intertropical (ZCIT) e sua relação com a precipitação na Região Norte do Nordeste Brasileiro. São José dos Campos/ SP: INPE, 1989 (Dissertação de Mestrado). VICINI, Lorena. Análise multivariada da teoria à prática. Santa Maria: UFSM, CCNE, 2005, (monografia). VIEIRA, S. R. Geoestatística em estudos de variabilidade espacial do solo. Centro de Solos e Recursos Agroambientais: Campinas/SP: Instituto Agronômico, 2011. VILLAÇA. Flávio. Espaço Intra-Urbano no Brasil. São Paulo: Studio Nobel, 2001. VIVEIROS, Jerônimo de. História do Comércio do Maranhão. São Luís: Edição da Associação Comercial, 1964, 3 vols. WAAL, Frans de. Apes from Venus: Bonobos and Human Social Evolution. Cambridge e Londres: Harvard University Press, 2001. 388 WEBER, Max. Economia e Sociedade: fundamentos da sociologia compreensiva Brasília: Editora Unb, v. 2, 2004. WEBER, Max. Conceitos e categorias da cidade. In: Otávio Guilherme Velho (org.). O Fenômeno Urbano. 4ª. ed. Rio de Janeiro: Zahar,1979. WG Runciman, privação relativa e Justiça Social, Routledge e Kegan Paul, Londres, 1966, y Peter Townsend, o conceito de pobreza ..., op. cit. en cuyas Obras se encuentran dos Enfoques Diferentes del concepto.